Jaraczewski Tadeusz h. Zaremba (1730–1795), starosta solecki, konsyliarz konfederacji barskiej. Ur. 29 VII w Lewkowie w woj. kaliskim, syn Hieronima (zm. 1737), kasztelana lędzkiego i starosty soleckiego, oraz Eleonory Koźmińskiej, kasztelanki rogozińskiej. Był właścicielem Jaraczewa, Boguszyna, Lipna, Wojciechowa i Łowęcic w pow. pyzdrskim i kościańskim. W r. 1742 matka odstąpiła mu za konsensem królewskim starostwo soleckie, z którego opłacał 1000 złp. kwarty. W r. 1782 nabył od Ponińskiego Zaniemyśl, a nieco później dzierżawił od Józefa Wybickiego Manieczki. Z posiadanych dóbr pod Lesznem usiłował wyzuć go bezprawnie (w latach 1780-tych) książę Antoni Sułkowski. W r. 1764 był J. delegatem na sejm elekcyjny z woj. inowrocławskiego. Podpisał wybór Stanisława Augusta Poniatowskiego z województwami: kaliskim i inowrocławskim. Dn. 27 V 1767 r. został konsyliarzem konfederacji wielkopolskiej, a od końca czerwca był jej delegatem do konfederacji radomskiej. W jesieni 1768 r. przystąpił do konfederacji barskiej w Wielkopolsce i odegrał w początkowym jej okresie dużą rolę jako doradca i inspirator różnych poczynań regimentarza, a następnie marszałka Ignacego Malczewskiego. Dn. 8 XII wysłany był do Cieszyna w celu przedstawienia Adamowi Krasińskiemu sytuacji, jaka wytworzyła się w Wielkopolsce po klęskach pod Wronkami i Łobżenicą. Powrócił w końcu stycznia 1769 r. Po walkach zimowych, prowadzonych ze zmiennym szczęściem, i wiosennych klęskach J. wspólnie z Franciszkiem Rostworowskim, starostą żytomierskim, i Janem Turną, stolnikiem kaliskim, opracował plan całkowitego zreorganizowania konfederacji wielkopolskiej. Na zwołanym w tym celu zjeździe poznańskim (5–27 VIII) powołano dn. 6 VIII do życia Izbę Konsyliarską, która, jako urząd lokalny, stała się niedoścignionym wzorem dla innych województw skonfederowanej Rzpltej. Tegoż dnia został wybrany konsyliarzem, a następnie (22 IX) delegatem województw wielkopolskich na projektowany zjazd celem utworzenia Generalności. J. popierał wówczas, pod wpływem Rostworowskiego, politykę biskupa kamienieckiego. W końcu września, już w Zborowie na Węgrzech, wystąpił przeciwko kandydaturze J. Bierzyńskiego na stanowisko marszałka związkowego, a nawet zakwestionował jego laskę marszałkowską woj. sieradzkiego. Razem z Rostworowskim 11 X podał, w imieniu skonfederowanej Wielkopolski, do ksiąg konfederackich w obozie pod Muszyną swój głos na Michała Krasińskiego i Joachima Potockiego. W drugiej połowie października przybył do Bielska, gdzie współpracował z A. Krasińskim nad organizacją Generalności. Dn. 30 X 1769 r. podpisał akt utworzenia Rady Generalnej i jako jeden z pierwszych złożył na jej wierność przysięgę (9 XI). Izba Konsyliarska na swym posiedzeniu w Rawiczu 15 I 1770 r. potwierdziła delegaturę J-ego w Generalności.
W najwyższej Radzie Konfederackiej pełnił J. różne funkcje. Po przeniesieniu się Generalności do Preszowa (grudzień 1769) pozostał w Bielsku jako łącznik między Radą a ważniejszymi ośrodkami i wybitniejszymi działaczami. Wyjeżdżał w różnych misjach politycznych do Cieszyna, Lublińca, Byczyny, Drezdenka, Częstochowy, Wschowy. Przewoził większe sumy pieniężne dostarczane na potrzeby konfederacji. Odbywał narady z biskupem kamienieckim, królewiczową F. Krasińską, A. Lubomirskim woj. lubelskim, gen. F. Skórzewskim, S. A. Morzkowskim, J. Zarembą, K. Pułaskim i in. W pierwszej połowie czerwca 1770 r. przybył do Preszowa, gdzie pozostawał przez kilka miesięcy. W lutym 1771 r. znów rozpoczął cykl podróży politycznych. Spowinowacony przez swoją żonę z Teodorem Wesslem, przeszedł w r. 1770 do opozycyjnego obozu politycznego swego szwagra i stał się jednym z głównych jego powierników (W. Konopczyński mylnie przedstawia J-ego jako zwolennika polityki biskupa Krasińskiego jeszcze w tym czasie. Miesza też z J-m dwóch innych konsyliarzy wielkopolskich w Generalności, Gorzeńskiego i Turnę, którzy zresztą również byli wyznawcami polityki wesslowskiej). Latem 1770 r., w czasie pobytu Malczewskiego w Generalności, J. przeciągnął go do obozu wesslowskiego, w rezultacie czego marszałek wielkopolski wystąpił przeciwko popieranemu przez Generalność Zarembie i o mało nie wywołał tym wojny domowej w Wielkopolsce (w styczniu 1771). W sporze o regimentarstwo wielkopolskie popierał pretensje Pawła Skórzewskiego przeciwko Antoniemu Sieroszewskiemu i spowodował, że Generalność odmówiła potwierdzenia legalności wyboru tego ostatniego, a Skórzewskiego oddała pod bezpośrednie rozkazy Zaremby. Później, już po zabraniu Skórzewskiego do niewoli pruskiej, Generalność, sugerowana w dużym stopniu przez J-ego, zdecydowała nie dzielić pułku Skórzewskiego, ale utrzymać go jako samodzielną jednostkę (w poł. lutego 1771), Sieroszewskiego zaś pozbawiła dowództwa nad wojskiem i oddała je (26 XI 1771) Leonowi Moszczeńskiemu, którego jednak z kolei nie chciał uznać J. Zaremba, jako generalny komendant Wielkopolski.
Za swój aktywny udział w konfederacji J. prześladowany był przez obóz królewsko-rusofilski. Już w jesieni 1769 r. ks. Antoni Sułkowski umieścił go w liczbie «największych wrogów» na liście, którą przesłał ambasadorowi rosyjskiemu. Dn. 19 IV 1770 r. K. Raczyński, pisarz wielki koronny, i J. Mielżyński, kasztelan poznański, na użytek tegoż ambasadora sporządzili spis najaktywniejszych konfederatów wielkopolskich, wśród których znajdował się również J. Nałożono wówczas na niego wysoką kontrybucję w sumie 6000 dukatów, którą płk Rönne ściągnął z jego majątków wiosną 1770 r. Mimo tych ciężarów oraz stałego rabunku i dewastacji jego dóbr, służbę w konfederacji, bardzo kosztowną wskutek licznych rozjazdów i względów reprezentacyjnych, pełnił bezinteresownie, a wyznaczoną przez Izbę Konsyliarską i potwierdzoną 7 XII 1771 r. pensję w wysokości 10000 złp. rocznie, składał na potrzeby konfederacji. Dn. 7 XII 1771 r. wziął udział w zjeździe wschowskim i poparł elekcję Józefa Zaremby na marszałka wielkopolskiego. W dwa miesiące później, popadłszy w konflikt z Zarembą, został na drugim zjeździe wschowskim 11 II 1772 r. odsądzony wraz z innymi konsyliarzami od swych funkcji. Generalność jednak nie uznała tych postanowień i J. pozostawał do końca w Radzie Generalnej. U schyłku konfederacji przebywał w Cieszynie, a po upadku powstania wrócił do domu na gospodarstwo, gdzie doznał jeszcze wielu szykan ze strony okupacyjnych wojsk pruskich. Z ramienia pierwszego sejmu rozbiorowego brał udział w rozsądzeniu kilku spornych spraw majątkowych. Jako członek Komisji Dobrego Porządku dla wsi wielkopolskiej (w l. 1780–1782), utworzonej na średzkim sejmiku gospodarskim, J. był współautorem ustawy regulującej płace czeladzi i owczarzy w województwach Wielkopolski właściwej. Z upoważnienia komisji J. ustawę tę wydał w r. 1781 drukiem i rozprowadził po wszystkich urzędach grodzkich. W r. 1782 występował w komisji, która dokonała ustalenia granicy śląsko-wielkopolskiej w okolicach Dupina. W r. 1786 kandydował do województwa kaliskiego, które jednak otrzymał ks. Antoni Sułkowski. Na otarcie łez dostał Order św. Stanisława i jakkolwiek do dworu miał różne zastrzeżenia, król nadał mu jeszcze w r. 1792 Orła Białego. W r. 1789 został komisarzem do oznaczenia dochodu z dóbr ziemskich i duchownych w pow. pyzdrskim. W r. 1759 zaślubił w Żarnowcu Mariannę Wielopolską, chorążankę koronną, i pozostawił z niej dwóch synów, Józefa i Hieronima. Zmarł w Poznaniu 1 XII 1795 r., pochowany został w Jaraczewie.
Wojtkowski A., Bibliografia historii Wielkopolski, P. 1935; Boniecki; Uruski; Żychliński, V 56–7; – Deresiewicz J., Komisja Dobrego Porządku dla wsi wielkopolskiej. Taryfa płac dla czeladzi wiejskiej z 1781 r., „Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza” T. 1: 1955–6 s. 299, 308; Konopczyński W., Konfederacja barska, W. 1936 I; tenże, Polska w dobie wojny siedmioletniej, W. 1911 II; Korzon, Wewnętrzne dzieje, III 444; Kraushar A., Książę Repnin i Polska, W. 1900 I 312, 389; Pułaski K., Szkice i poszukiwania historyczne, Lw. 1909 IV; – Arch. Wybickiego, I; Dzieje ziemi kujawskiej, Wyd. A. Pawiński, W. 1888 V 186–7; Elektorów poczet, Wyd. O. Pietruski, Lw. 1845; Listy Generalności do K. Pułaskiego, Pułaski K., Szkice i poszukiwania historyczne, Kr. 1906 III 303; Płata wojska i chleb zasłużonych, [b. m.] 1771 s. 51; Puttkamer J. A., Krótkie opisanie…, Wyd. W. Konopczyński, „Arch. Kom. Hist.” PAU T. 14: 1930; Sapieżyna z Jabłonowskich T., Z pamiętnika konfederatki…, Wyd. W. Konopczyński, Kr. 1914; Vol. leg., VII 113, 118, VIII 216, 348, 374, IX 5, 81; Wegner L., Konfederacja województw wielkopolskich 1792, P. 1863 s. 134; Źródła odnoszące się do pierwszego okresu panowania Stanisława Augusta po r. 1773, Wyd. H. Schmitt, Lw. 1884 s. 42, 56, 129; – „Gazette de Leide” 1772 nr 32; „Kur. Pol.” 1759 nr 17; – Arch. Archidiec. w P.: Liber bapt. i mort. Fary w P.; Arch. Państw. w P.: Akta Grodz. Kal. nr 197 k. 696, Akta Grodz. Pozn. nr 563 k. 68, Akta Grodz. Pyzdr. nr 79 k. 412, Akta Grodz. Wschow. nr 188 k. 190, 266, 272; Arch. Państw. w Łodzi: Zbiory Bartoszewiczów rkp. 257, 276, 302; Arch. Mycielskich w Poniecu (w odpisach autora); B. Czart.: rkp. nr 831 s. 273, nr 837 s. 217, nr 941 s. 43, 103, 111, 139, 231, 247, 323, 327, nr 942 s. 365, 513, 545, 648, nr 943 s. 141; B. Jag.: rkp. 101 s. 1; B. Kór.: Arch. Zaremby rkp. 189, 190, 191, 192, 301; B. Pozn. Tow. Przyj. Nauk: Arch. Rydzyńskie nr IX 4a s. 113, nr X A 5, Kronika bernardynów poznańskich s. 546 (w odpisach autora); B. Krasińskich w W.: rkp. nr 3117 k. 13v., nr 4039 k. 111 (w odpisach autora); B. Narod. w W.: rkp. nr Col. aut. 157/2 k. 70, 120, 269, 286, nr Col. aut. 253/5, nr Pol. F IV 162 (ten ostatni w odpisach autora); B. Ossol.: rkp. nr 3038 s. 93, nr 4192, nr 4585, nr 11668 (listy J-ego do Wodzickiego starosty stopnickiego 1778–86); B. Tow. Przyj. Nauk w Wil.: rkp. 94, 95 (w odpisach autora); B. Pol. w Paryżu: rkp. 1087 k. 7, 31 v.–32; – Informacje Włodzimierza Dworzaczka.
Wacław Szczygielski
Powyższy tekst różni się w pewnych szczegółach od biogramu opublikowanego pierwotnie w Polskim Słowniku Biograficznym. Jest to wersja zaktualizowana, uwzględniająca opublikowane w późniejszych tomach PSB poprawki i uzupełnienia.