Szemberg (Schenberg, Schonberg, Schönberg, Szemberk, błędnie Szembek) Teofil de Reichembac (z Reichenbergu) h. własnego (zm. 1638 lub 1639), starszy nad armatą, inżynier, dyplomata, sekretarz królewski.
Był wnukiem Jana Schymberga, przybyłego do Polski w poł. XVI w. z Reichenbergu w księstwie miśnieńskim, i Jadwigi Laskowskiej, synem Michała Schymberga, który 3 III 1578 uzyskał na sejmie warszawskim indygenat od króla Stefana Batorego, a w r. 1599 ufundował kolegium mansjonarzy przy prepozyturze w Dunajowie.
Dn. 25 VII 1583 wpisał się S. na uniw. w Ingolstadt. Po powrocie do kraju rozpoczął karierę na dworze Zygmunta III; 12 VIII 1589 w Wilnie król ustanowił wadium w sporze między S-iem a Andrzejem Sienieńskim. Nie wiadomo, czy S. pełnił wówczas służbę w jednostkach nadwornych monarchy, czy przebywał w jednym z cekhauzów jako inżynier królewski; znajomość sztuki ludwisarskiej i późniejsza działalność wskazuje, że odbywał praktykę za granicą. Ok. r. 1600 wspólnie z żoną ufundował kaplicę Męczenników przy kościele Dominikanów p. wezw. św. Jakuba w Sandomierzu, której budowę ukończono ok. r. 1605, a w r.n. uczynił zapis dla kaplicy św. Jacka w tym kościele. Zapewne działał również we Lwowie; w r. 1606 hetman pol. kor. Stanisław Żółkiewski polecał swej żonie zwrócić się do S-a w sprawie odlania mosiężnej tablicy w nowo budowanym szpitalu lwowskim. Być może S. prowadził tu wówczas (lub później) prace fortyfikacyjne, których śladem może być nazwa Góra Szembergowa (późniejsza Góra Wronowskich).
Od jesieni 1609 uczestniczył S. w oblężeniu Smoleńska, występując już w tym czasie z tytułem sekretarza królewskiego. Wspólnie z kawalerem maltańskim Bartłomiejem Nowodworskim próbował 4 X t.r. wysadzić bramę Abramowską; mimo początkowego sukcesu szturm zakończył się niepowodzeniem. W następnych miesiącach S. brał udział w pracach oblężniczych; 4 II 1610 w wyniku wybuchu miny został zasypany w podkopie, «lecz iż miał prawą rękę wolną [...] dostawszy szablę uczynił okno, którym wylazł» i mimo ostrzału dotarł do polskich szańców. Dn. 6 II t.r. podłożone przez niego prochy moskiewską «minę wyrzuciły i kilkadziesiąt człeka z mistrzem zadusiły». S. zapewne cieszył się już wówczas opinią doświadczonego artylerzysty, skoro wyruszający pod Kłuszyn Żółkiewski powierzył mu w czerwcu 1610 pozostawione pod Smoleńskiem działa, a kronikarz Stanisław Kobierzycki uznał, że w odróżnieniu od innych dowódców był on «trochę obznajomiony z machinami». Na podstawie relacji uczestników bitwy kłuszyńskiej sporządził S. rysunek (obecnie w BUW, Gabinet rycin, sygn. GR 5444), który posłużył rytownikowi Jakubowi Filipowi do wykonania sztychu, prezentującego ustawienie wojsk podczas bitwy. Po zajęciu Smoleńska S. razem z Zygmuntem III wrócił w r. 1611 do Warszawy. Zapewne w podzięce za uratowanie życia podczas wojny wyruszył do Ziemi Świętej; 6 XI 1613 został odnotowany jako rycerz Grobu Pańskiego w Jerozolimie, a 30 XI t.r. wpisał się do księgi jerozolimskiego hospicjum franciszkanów. Prawdopodobnie jesienią 1614 wrócił do Rzpltej, ponownie wstępując do służby królewskiej. Zajął się wtedy umacnianiem twierdz, m.in. od r. 1618 kierował budową bastionowego Nowego Zamku w Kamieńcu Podolskim.
W r. 1620 uczestniczył S. w wyprawie do Mołdawii. Pod koniec sierpnia t.r. przebywał w obozie wojsk kor. w Śledziówce nad Derłą, skąd razem z Żółkiewskim wyruszył 1 IX w kierunku Dniestru. W wyniku dokonanego na uroczysku Gruszka podziału wojska na pułki stanął na czele artylerii. Dn. 12 IX dotarł do starych polskich okopów pod Cecorą nad Prutem, gdzie 14–17 IX kierował sypaniem i naprawą zniszczonych wałów. Wyznaczony na dowódcę artylerii prawego taboru, wziął udział 19 IX na czele ok. siedmiusetosobowej piechoty i ośmiu dział w bitwie z siłami Iskandera paszy. Po wycofaniu się jazdy do obozu otoczona przez ordę obsada prawego taboru broniła się przez kilka godzin, a S. wraz z kapitanem Almadym uratował część wozów z kilkoma hakownicami. Nazajutrz, w czasie tumultu w polskim obozie, S. na polecenie hetmanów usiłował powstrzymać hospodara mołdawskiego Gaspara Grazzianiego, uchodzącego z częścią dowódców. Podczas odwrotu spod Cecory dowodził od 29 IX ochroną tylnej części taboru i artylerią. Gdy w nocy z 6 na 7 X odpierał ataki ordy Kantymira, czeladź splądrowała jego wozy, w wyniku czego stracił «prócz swego ubóstwa własnego, srebra od hospodara na 10 000» oraz konie i musiał pieszo uciekać traktem mohylowskim. Po powrocie do Krakowa ogłosił tam w r. 1621 (w drukarni Macieja Jędrzejowczyka) Relację prawdziwą o wejściu wojska polskiego do Wołoch i o potrzebie jego z pogaństwem... Drugie wydanie ukazało się prawdopodobnie jeszcze t.r. w drukarni dziedziców Jakuba Siebeneichera, gdyż «w pierwszym wydaniu siła drukarz abo niedbalstwem, abo złym czytaniem egzemplarza poopusczał i poodmieniał»; również t.r. Relację przedrukowano w Poznaniu (z błędami wyd. 1 i dołączoną mową woj. kijowskiego Tomasza Zamoyskiego). W XVIII w. wydał ją kaszt. smoleński Kazimierz Ignacy Niesiołowski w zbiorach: „Otia publica...” (Pińsk 1743) i „Otia domestica...” (Pińsk 1745), wznowionych jako „Zabawki domowe ciekawego...” (Supraśl 1783), ukazała się również trzykrotnie w XIX w. („Przyjaciel Ludu” 1841, 1842, „Pisma Stanisława Żółkiewskiego” , „Bibl. Warsz.” 1886 t. 4); zachowały się też liczne odpisy rękopiśmienne w kilku wersjach.
W r. 1621 wziął S. udział w kampanii chocimskiej. Latem t.r. przebywał w Barze, skąd 4 VIII został wysłany z Konstantynem Baptystą Wewellim, posłem hospodara mołdawskiego Aleksandra, do obozu sułtana Osmana II w celu zbadania możliwości zakończenia wojny, a nieoficjalnie także tureckich zamiarów. W wysłanych z drogi informacjach zdecydowanie przeceniał liczebność wojsk osmańskich. Dn. 27 VIII był świadkiem bitwy wojsk sułtana z Kozakami Zaporoskimi u ujścia Radawca do Prutu. W obozie tureckim pod Sasowym Rogiem nad Prutem nie został dopuszczony przed oblicze sułtana, a jedynie przyjęty przez wezyra Husejna paszę, który próbował ukryć przed Osmanem II przybycie polskiego wysłannika; próba nawiązania rokowań zakończyła się fiaskiem, a armia sułtańska kontynuowała marsz w kierunku Dniestru. Po przybyciu 1 IX do obozu polskiego w okolicach Chocimia S. przed radą wojenną i hetmanem w. lit. Janem Karolem Chodkiewiczem zdał relację z poselstwa oraz przekazał list wezyra, informując o nikłych szansach na pokojowe zakończenie konfliktu. Wobec zbliżania się sił tureckich przyspieszył przygotowania do walki i przeprawę korpusu królewicza Władysława przez Dniestr do głównego obozu. W następnych tygodniach uczestniczył jako jeden z oficerów artylerii w odpieraniu ataków tureckich. Dn. 4 IX stanął na czele wycieczki kozackiej do obozu nieprzyjaciela; 25 IX odznaczył się w obronie szańców. Podczas tureckiego szturmu 28 IX piechota i dragonia S-a, wykorzystując wzniesiony przez niego niewielki blokhauz, zadała przeciwnikowi duże straty. Po zawarciu rozejmu (9 X 1621) i rozpuszczeniu wojska S. wrócił na dwór Zygmunta III jako sekretarz i pułkownik królewski. W r. 1629 posłował do Jass, by w imieniu władcy odebrać przysięgę wierności od hospodara wołoskiego Mirona Bernawskiego, od lutego t.r. polskiego indygeny. Już wówczas S. bywał mylony ze swym synem Jackiem (zob. Szemberk Jacek). W r. 1631 został odnotowany jako administrator cła, pobieranego na granicy mołdawskiej w Śniatyniu od kupców ormiańskich, przeznaczonego na fortyfikacje Kamieńca Podolskiego.
Wg Tadeusza Krusińskiego już we wrześniu 1636 posłował S. do szacha perskiego Safiego I w sprawie podjęcia wspólnej walki z państwem osmańskim, co jednak nie znajduje potwierdzenia w innych źródłach. Wysłannik Safiego, arcybp Kostenos przybył do Warszawy na pierwszy sejm 1637 r. z propozycjami akcji zaczepnej przeciw Turcji; skłoniło to Władysława IV do wysłania S-a do Persji. Instrukcję dla posła wystawiono 23 III 1637, jednak S. wyruszył zapewne dopiero późną wiosną t.r. Jadąc przez Smoleńsk, dotarł 15 VI razem z Kostenosem do Wiaźmy, gdzie spędził ok. dwóch tygodni spierając się z miejscowymi bojarami bezskutecznie usiłującymi namówić go do odłączenia od arcybiskupa. Dn. 5 VII przybył do Moskwy, a 7 i 12 VII uzyskał audiencje u cara Michała Romanowa; starał się bez powodzenia o uwolnienie kilkunastu więźniów. W wyniku przeciwdziałania bojarów nie zdołał pożegnać władcy i 19 VII opuścił Moskwę. Przydani przez Michała Romanowa przystawowie, obawiając się pogorszenia stosunków z Turcją, zakazali S-owi powrotu przez tereny podległe Moskwie. Dalszą podróż odbył S. drogą wodną; po dopłynięciu Wołgą do Kazania orszak poselski zatrzymał się na tydzień, oczekując na zmianę statku oraz zebranie przez miejscowego wojewodę oddziału strzelców na wypadek ataku ze strony plemion podległych Porcie. Dn. 12 IX dotarł S. do Astrachania, skąd z eskortą pięciuset strzelców wyruszył ok. poł. października, razem z posłem moskiewskim i gruzińskim, zachodnim wybrzeżem Morza Kaspijskiego przez Terek i Derbant docierając 17 XI do Isfahanu. W stolicy Persji nawiązał kontakt z misjonarzami katolickimi i 7 VI 1638 uczestniczył w poświęceniu kościoła Karmelitów Bosych; przyczynił się ponadto do uwolnienia jeńców moskiewskich, przebywających w niewoli u szacha Safiego I. Po wypełnieniu misji i otrzymaniu podarków dla Władysława IV wyruszył w drogę powrotną do Rzpltej. W okolicach Derbantu, w wyniku nieporozumień z miejscową strażą celną, dwudziestopięcioosobowy orszak S-a został wymordowany przez kaukaskie plemię Lezginów. Wiadomości o jego losach dotarły na dwór warszawski przed 10 I 1640; Władysław IV, wysyłając nowego posła do Persji, w liście do Safiego z 22 III 1641 potwierdził fakt zaginięcia poselstwa. Po wykryciu winowajców szach nakazał zabójców «rozerwać na części», a kilku starszych lezgińskich wysłał ze swym posłem do Polski, «którzy albo śmiercią, albo niewolą niegodziwą zbrodnię odpokutowali».
S. był właścicielem wsi Birków (Biórków) w pow. proszowickim, Sołodkowiec w pow. kamienieckim oraz dworu w Kamieńcu Podolskim. Za zasługi wojskowe i dyplomatyczne otrzymał królewszczyzny: Pęczelice w pow. wiślickim, które w r. 1619 przekazał Aleksandrowi Krasowskiemu, Gorczycznę (Gorczyczny, Horczyczany), którą scedował synowi Michałowi Krzysztofowi (zob. Szemberk Michał Krzysztof), oraz Pokutyńce, Słobodę i Przewrocie w pow. kamienieckim. Klasztorowi bernardynek p. wezw. św. Agnieszki na Stradomiu zapisał 5 tys. złp.
S. był żonaty z Katarzyną z Krzykos Jakubowską (zm. przed 1622). Miał z nią czterech synów: Jana, w r. 1617 studenta Uniw. Krak., młodo zmarłego, Jacka, Michała Krzysztofa i Zbigniewa (zm. przed ojcem) oraz dwie córki: Annę, od r. 1642 żonę instygatora kor. Daniela Żytkiewicza, i Agnieszkę (ok. 1603 – 8 II 1663), która 21 XI 1621 pod imieniem C e cylii złożyła profesję w klasztorze Karmelitanek Bosych p. wezw. św. Marcina w Krakowie.
Postać S-a występuje epizodycznie w powieściach „Zemsta księcia” (L. 1981) i „Dekret królewski” (L. 1989) Ryszarda Jegorowa oraz „Szable nie rdzewiały” (W. 1983) Bohdana Królikowskiego.
Album armorum nobilium Regni Poloniae XV–XVIII saec., L. 2001; Boniecki, VIII 2, 161; Borkowska M., Leksykon zakonnic polskich epoki przedrozbiorowej, W. 2005 II (córka Agnieszka błędnie jako Szembekówna); Enc. Org.; Enc. Wojsk., VII 754; Estreicher; Finke l, Bibliogr., III; Niesiecki, VIII 295–7 (jako Schonberg); Nowy Korbut, III; Słown. Geogr. (Gorczyczna, Przewrocie); Siarczyński, Obraz wieku panowania Zygmunta III; Święcki, Historyczne pamiątki, II 73; Wdowiszewski Z., Regestry przywilejów indygenatu w Polsce 1519–1793, „Mater. do biogr., geneal. i herald. pol.” T. 5: 1971 s. 23, 71; – Alexandrowicz S., Wykorzystanie źródeł kartograficznych w badaniach nad historią Polski XVI i XVII wieku, w: Z dziejów kartografii. T. 14. Dawna mapa źródłem wiedzy o świecie, Red. S. Alexandrowicz, R. Skrycki, Szczecin 2008 s. 57; Architektura L’vova. Čas i styli XIII–XIX st., Red. J. O. Birjulov, L’viv 2008; Baliński M., Zgon Żółkiewskiego w cecorskiej wyprawie i pomnik jego w Besarabii, „Studia Hist.” 1856 s. 245, 249, 251, 258, 277, 295; Baranowski B., Znajomość Wschodu w dawnej Polsce do XVIII w., Ł. 1950; Barycz H., Rewizja rewizji, czyli o przedwczesnym pasowaniu jezuity Fryderyka Szembeka na autora anonimowego diariusza podróży włosko-iberyjskiej z 1595 roku, „Odr. i Reform. w Polsce” T. 22: 1977; Brzeziński S., Misjonarze i dyplomaci polscy w Persji w XVII i XVIII w., Potulice 1935 s. 22–4; Buliński M., Monografia miasta Sandomierza, W. 1879 s. 293, 296, 303–4; Bystroń J. S., Polacy w Ziemi Świętej, Syrii i Egipcie 1147–1914, Kr. 1930; Czaplewski P., Polacy na studiach w Ingolsztacie, P. 1914 s. 27, 97; Gawron P., Hetman koronny w systemie ustrojowym Rzeczypospolitej w latach 1581–1646, W. 2010; Golichowski N., Polscy Rycerze Grobu Pańskiego, „Tyg. Katol.” R. 2: 1892 nr 23 s. 179; Górski K., O wyprawie i klęsce cecorskiej, „Bibl. Warsz.” 1886 t. 3 s. 333, 343, 346, 353; tenże, Teofil Szemberg o klęsce pod Cecorą, tamże 1886 t. 4 s. 417–21; Katalog zabytków sztuki w Pol., III z. 11; Król-Mazur R., Miasto trzech nacji. Studia z dziejów Kamieńca Podolskiego w XVIII wieku, Kr. 2008 s. 133; Kwiatkowski K., Dzieje narodu polskiego za panowania Władysława IV króla polskiego i szwedzkiego, W. 1823 s. 212–13; Majewski R., Cecora. Rok 1620, W. 1970 s. 109, 142, 157–8, 183, 187, 191, 197, 216, 219, 238; Muchliński A., Materiały do dziejów kościoła polskiego z języków wschodnich, „Pam. Relig.-Moralny”, S. 2, R. 20: 1861 t. 8 nr 5 s. 543–4; Nagielski M., Teofil Szemberg. Żołnierz i dyplomata w służbie Rzeczypospolitej, w: Szemberg T., Relacja prawdziwa..., Oprac. B. Królikowski, L. 2009; Naruszewicz A., Historia Jana Karola Chodkiewicza wojewody wileńskiego, hetmana wielkiego WKsL., Lipsk 1837 II 201, 205, 222, 271; Organizacja armii w nowożytnej Europie. Struktura – urzędy – prawo – finanse, Red. K. Łopatecki, Zabrze 2011; Panaitescu P. P., Influenta Polona in opera si personalitatea cronicarilor Grigore Ureche si Miron Costin, Bucureşti 1925 s. 93; Podhorodecki L., Jan Karol Chodkiewicz 1560–1621, W. 1982; Podhorodecki L., Raszba N., Wojna chocimska 1621 r., Kr. 1979 s. 35–7, 152–3, 162–4, 167, 236–8; Prochaska A., Hetman Stanisław Żółkiewski, W. 1927; Sipayłło M., Polskie superexlibrisy XVI–XVIII wieku w zbiorach Biblioteki Uniwersytetu w Warszawie, W. 1988 s. 170 tabl. 69; Suwara F., Przyczyny i skutki klęski cecorskiej 1620 r., Kr. 1930 s. 88–9, 95, 98–9, 104–7, 109; Świtalski Z., Cło od pieniędzy wywożonych za granicę Rzeczypospolitej w latach 1598–1659, „Przegl. Hist.” T. 51: 1960 s. 26; Tretiak J., Historia wojny chocimskiej (1621), Kr. 1921 s. 39, 107–8, 123–6, 133, 142, 155–6, 176–7, 182; Wiszniewski, Hist. liter. pol., VIII 102–3; Wiśniewski J., Dekanat sandomierski, Radom 1915 s. 174; Załęski S., Misje w Persji w XVI i XVII wieku pod protektoratem Polski, „Misje Katol.” R. 1: 1882 s. 26–7; Zaucha T., Kościół parafialny p. w. św. Stanisława biskupa i męczennika w Dunajowie, w: Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego, Kr. 2007 XV; – Akta grodz. i ziem., X nr 2442; Album stud. Univ. Crac., IV 55 (dot. syna, Jana); Costin M., Latopis ziemi mołdawskiej i inne utwory historyczne, Oprac. I. Czamańska, P. 1998; Documente privitoare la istoria României culese din arhivele polone. Secolul al XVII-lea, Wyd. I. Corfus, Bucureşti 1983 nr 46 s. 100, nr 67 s. 126; Diariusz drogi króla JMci Zygmunta III..., Wyd. J. Byliński, Wr. 1999; Klęska Żółkiewskiego pod Cecorą i nad Dniestrem według relacji Teofila Szemberka sekretarza JKMci, „Przyjaciel Ludu” 1841 nr 25 s. 198–9, 1842 nr 27–30 s. 212–15, 220–3, 238–9; Kobierzycki S., Historia Władysława, królewicza polskiego i szwedzkiego, Wyd. J. Byliński, W. Kaczorowski, Wr. 2005; Korespondencja Stanisława Koniecpolskiego hetmana wielkiego koronnego 1632–1646, Wyd. A. Biedrzycka, Kr. 2005 nr 369 (pomylony z synem Jackiem); Krusiński T., Prodromus ad tragicam vertentis belli Persici historiam..., Leopoli 1740 s. 151–2, 159–61; Pamiętniki do panowania Zygmunta III, Władysława IV i Jana Kazimierza, Wyd. K. W. Wójcicki, W. 1846 s. 93, 97, 99, 255; Pamiętniki o wyprawie chocimskiej r. 1621, Wyd. Ż. Pauli, Kr. 1853 s. 71–7, 80, 100, 102, 112, 114, 122, 125, 155–6; Pamiętniki Samuela i Bogusława Kazimierza Maskiewiczów, Wyd. A. Sajkowski, Wr. 1961; Pisma Stanisława Żółkiewskiego, Wyd. A. Bielowski, Lw. 1861 s. 568–83; Rejestr poborowy województwa krakowskiego z roku 1629, Red. S. Inglot, Wr. 1956; Spieralski Z., Wimmer J., Wypisy źródłowe do historii sztuki wojennej, W. 1961 z. 5 s. 194–200; Starożytności hist. pol., I 130, 136; Źródła Dziej., XI 21–2 (dot. ojca, Michała); Žerela do istoriï Ukraïny-Rusy, L’viv 1908 VIII; Żurkowski S., Żywot Tomasza Zamoyskiego…, Wyd. A. Batowski, Lw. 1860 s. 390; – AGAD: Arch. Radziwiłów, Dz. II ks. 12 k. 703–12, Arch. Publ. Potockich, rkp. 36 s. 6–8, 18, 46; AP w Kr., Oddz. na Wawelu: Castr. Crac., t. 212 s. 1279–83, t. 238 s. 1506–8, t. 255 s. 1253–7, Castr. Crac. Rel., t. 39 s. 130–1, t. 42 s. 26–9, 913–14, 918–20, 951–2, Terr. Crac., t. 127 s. 197–8, 402–5, t. 308A s. 445–8; B. Czart.: rkp. 110 s. 1081, rkp. 135 s. 539–41, rkp. 350 s. 227–30, rkp. 1577 s. 401–3, 445–7; B. Jag.: rkp. 2 k. 1–2, rkp. 102 k. 326, rkp. 5349 I s. 379, rkp. 5357 II k. 14v; B. Kórn.: rkp. 1540 nr 28; B. Narod.: rkp. XVII 3.15016, XVII 3.16873; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 1819 s. 207–13, 330–5, 635–44, rkp. 2253 k. 203–4, 233–4; B. Ossol.: rkp. 187 k. 544–9; B. Raczyńskich: rkp. 2 s. 590, rkp. 97 k. 34, rkp. 139 s. 256; – Informacje Piotra Andrzeja Dmochowskiego z W.
Mirosław Nagielski