Romanowicz Walenty (1911–1945?), malarz, grafik. Ur. 20 X we wsi Korelicze koło Nowogródka w prawosławnej rodzinie białoruskiej, był synem Stefana i Aleksandry z domu Zołow, nauczycieli szkół powszechnych. Ojciec matki R-a, Grigorij Zotow, był Rosjaninem, pochodził z Moskwy, gdzie jego rodzina od wieków prowadziła pracownię ikon; osiadł on na Polesiu w końcu w. XIX. Walenty, wychowany w środowisku polskim, władał biegle językiem rosyjskim i do końca życia zachował poczucie swojej rosyjskości.

R. uczęszczał do Gimnazjum im. A. Mickiewicza w Nowogródku, tam w r. 1929 na wystawie szkolnej pokazane były jego studia z natury. Maturę zdał w r. 1930 i w styczniu 1931 zapisał się na Wydz. Sztuk Pięknych Uniw. Wil., gdzie studiował rysunek pod kierunkiem Benedykta Kubickiego, potem był uczniem Ludomira Sleńdzińskiego (rysunek i malarstwo), a nadto uczył się malarstwa u Aleksandra Szturmana, Bronisława Jamontta i Tymona Niesiołowskiego oraz grafiki u Jerzego Hoppena. W r. 1934 uzyskał absolutorium, zdał egzamin nauczycielski, uprawniający do nauczania rysunku w szkołach średnich i w seminariach nauczycielskich. W jesieni t.r. podjął studia medyczne na Uniw. Wil. W czasie studiów pracował najpierw jako demonstrator, a później jako asystent prof. Michała Reichera w katedrze anatomii opisowej, prowadził także ćwiczenia, później wykłady, z anatomii artystycznej, dla studentów Wydz. Sztuk Pięknych. Nie zarzucał pracy artystycznej, np. brał udział we wszystkich subskrypcjach grafiki organizowanych przez „Słowo” i „Kurier Wileński”. Malował obrazy olejne, najczęściej pejzaże (np. Srebrna rzeka, Zwożenie lodu, Żółta rzeka, Zima, Sosny), ale przede wszystkim poświęcił się grafice. R. projektował i omawiał z prof. Reicherem wydanie wielkiej anatomii artystycznej, ilustrowanej miedziorytami. W tym celu zbierał materiały i doskonalił technikę miedziorytniczą. Realizację tego planu uniemożliwiła wojna. Od r. 1935 w okresach wakacji R. wraz z żoną, pracował przy odgruzowywaniu ruin zamku Witolda na wyspie w Trokach, porządkując znajdowane tam resztki cegieł, kafli czy czerepy naczyń i szkieł (w r. 1940 pracował przy baszcie zamku w Kownie). Z tych okolic, jak również z letniej włóczęgi po Polsce (Kraków, Zakopane, Kazimierz Dolny, Gdańsk), przywoził wiele rysunków architektury, drzew i pejzaży. W r. 1936 brał udział w II Międzynarodowej Wystawie Drzeworytów w Warszawie prezentując drzeworyt barwny (Św. Jan Chrzciciel) i drzeworyt włókowy (Kościół św. Piotra i Pawła na Antokolu). To wyjście poza środowisko wileńskie zaowocowało zaproszeniem z Instytutu Sztuki w Chicago do wzięcia udziału w VI Międzynarodowej Wystawie litografii i drzeworytu w sezonie 1937/38 i w wystawie VII w sezonie 1939/40. Również pismo „La Revue Moderne” w Paryżu zwróciło się do R-a z prośbą o dane personalne i wypowiedzi o twórczości, aby móc przygotować o nim artykuł. W r. 1937 był R. jednym z założycieli Grupy Wileńskiej, z którą wystawiał w r. 1939 (kwiecień–maj) w Wilnie. Pokazał wówczas obrazy olejne ruin trockich (Sala Rycerska, Baszta zamku trockiego, Fragment komnat niewieścich) oraz Synagogę wileńską. W r. 1939 uzyskał R. dyplom na Wydz. Sztuk Pięknych i 15 XII t.r. został mianowany przez Radę tegoż Wydziału adiunktem.

R. wystawiał jeszcze w r. 1940 ze Związkiem Artystów Plastyków Wileńskich (wrzesień–październik) i w r. 1941 (maj) na wystawie grafiki w sali kolumnowej Muzeum Sztuki w Wilnie. Wiele czasu poświęcał studiom nad technikami graficznymi. Uprawiał różne: drzeworyt, ryt suchy, techniki trawione, eksperymentował stosując w miedziorycie rylec wielokrotny (velo), czy wykonując ryty na różnych podłożach (tektura, linoleum, celuloid). Teoretyczne rozważania przedstawił w artykule O technikach graficznych („Prawda Wil.” 1941 nr z 13 III). W l. 1941–4 na podstawie rysunków okolic Trok i ruin zamku oraz szkiców drzew w Szwajcarach (opuszczona posiadłość koło Wilna) powstały dwa cykle graficzne. Duży Trocki, składający się z 32 miedziorytów, i mały pt. Drzewa, zawierający 6 kompozycji, rytowany na różnych płytach, wykonany różnymi technikami, cięty in situ, odbijany w domu. Cykl Drzewa pomyślany był jako oprawna książeczka, poszczególne grafiki wzbogacono wierszami Pawła Bujnickiego pisanymi suchą igłą bezpośrednio na płytach (do odczytania w odbiciu lustrzanym), okładkę w linorycie wykonała żona artysty. Również w różnych technikach graficznych projektował R. ekslibrisy, m. in. dla Bujnickiego, Olgierda Propoulanisa, Józefa Kojdeckicgo, Piotra Juodelisa, Doroty Szwykowskiej oraz własny. W tym okresie powstały także pojedyncze prace graficzne jak np. Ruiny zamku trockiego (1939, miedzioryt), Stefan Batory (1940, miedzioryt), Baszta zamku kowieńskiego (1940, drzeworyt sztorc), Mury pobemardyńskie (1942, akwatinta), czy Zaułek Kazimierzowski po bombardowaniu (1944, miedzioryt). Prace graficzne R-a były wysoko cenione przez specjalistów: «Pomysłowość jego zdaje się być niewyczerpaną… W miedziorytach Romanowicza nie ma zdawkowości, wszystko jest przemyślane i przeżyte, a każda kreska wyczuta w ręku» – pisał J. Hoppen. Zatrzymany przypadkowo przez władze radzieckie 15 XII 1944 zmarł R. w więzieniu, przypuszczalnie 2 II 1945, i został pochowany przez władze więzienne w niewiadomym miejscu. O jego śmierci nie było oficjalnej wiadomości; dn. 7 V 1945 rektor UJ Tadeusz Lehr-Spławiński skierował do R-a list z zaproszeniem do podjęcia pracy na uniwersytecie w Krakowie.

R. był żonaty z koleżanką z Wydz. Sztuk Pięknych, malarką Aldoną z Nebelskich. Małżeństwo było bezdzietne.

Po drugiej wojnie światowej prace R-a były pokazane na Wystawie Plastyków w Toruniu w r. 1945 i 1946. W r. 1958 została zorganizowana przez Związek Artystów Plastyków i Centralne Biuro Wystaw Artystycznych wystawa (pośmiertna) grafik R-a w Muzeum w Toruniu. W związku z przekazaniem Głównej Bibliotece Uniw. Mikołaja Kopernika w Toruniu prac R-a przez żonę artysty odbyła się wystawa jego prac w r. 1987 (październik–listopad). Prace R-a znajdują się w Muzeum Sztuki w Wilnie (komplet odbitek cyklu Trockiego), w Muzeum Narodowym w Warszawie (także cykl Troki) oraz w Głównej Bibliotece Uniw. Mikołaja Kopernika w Toruniu (cykl Trocki wraz z kliszami).

Autoportret R-a (miedzioryt, 1940/1) w Gł. B. Uniw. Tor.; Fot. z l. 1938, 1939 i 1944 w Mater. Red. PSB; – Wystawa grafiki Walentego Romanowicza, CBWA Oddz. w Bydgoszczy, Tor., styczeń–marzec 1958 (tu wspomnienia J. Hoppena, L. Slendzińskiego i M. Reichera); XII Wystawa sprawozdawcza Wydz. Sztuk Pięknych Uniw. Stefana Batorego w Wilnie za r. akad. 1933–4 (Wil); Grafika Walentego Romanowicza 1911–1945, Tor., październik–listopad 1987 (tu fot. oraz wstęp J. Kotkowskiego); Katalog wystawy zbiorowej Grupy Wileńskiej, Wil. (kwiecień–maj 1939); Vilniaus Dailininku Dailes Parodes Katalogas, Vil. 1940 IX–X; Wystawa grafiki Walentego Romanowicza 1911–1945, Muz. w Tor. ZPAP; – Grońska M., Nowoczesny drzeworyt polski, Wr. 1971; Jakimowicz I., Grafika wileńska w okresie międzywojennym, „Roczn. Muz. Narod. w W.” T. 31: 1977 s. 269, 277, 280, 281, 284, ilustr.; – „Pomorze” 1958 nr 6 (36) s. 7 (Makowiecka H., Grafika W. R-a); „Prawda Wil.” 1940 nr 40 (Maśliński J., Pozostawieni samym sobie), 1941 nr 126 (Lubierzyński F., Wystawa grafiki w Muz. Sztuki); – IS PAN: Mater. do Słownika Artystów Pol. (tu też niektóre dokumenty R-a złożone przez żonę i fot. na świadectwie dojrzałości); – Informacje Aldony Romanowiczowej z W.

Róża Biernacka