Chełchowski Walerian (1811–1872), uczestnik powstania listopadowego i emigrant. Ur. 27 XII w Chożowie, należącym do dziedzicznego miasteczka Chełchowskich Ziembina w pow. borysowskim, syn Feliksa, posła mińskiego na sejm czteroletni, i Franciszki z Lichodziejewskich. Ukończywszy szkołę średnią w Mińsku, wstąpił na prawo na Uniwersytet Wileński. Po wybuchu powstania wraz z grupą studentów wyszedł z Wilna i został wcielony do oddziału gen. Dembińskiego, w którym jako podoficer w 13. p. ułanów pod dowództwem ppłk. Janowicza odbył odwrót z Litwy pod Warszawę. Na emigracji bawił najpierw w Awignonie, gdzie podpisał adres do parlamentu angielskiego i zamierzał wziąć udział w wyprawie Zaliwskiego, potem w Paryżu. Cichy, spokojny, niezwykle pracowity, żarliwy katolik, trzymał się z daleka od wszelkich stronnictw emigracyjnych, oddany ulubionym studiom prawniczym, filozoficznym, socjologicznym i pracy zarobkowej. Przez jakiś czas pracował jako zecer, od r. 1841 jako tłumacz przysięgły przy sądach paryskich. Posiadał znajomość 10 języków. W r. 1856 otrzymał przy oddziale prasy zagranicznej w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych stanowisko tłumacza, na którym pozostał aż do śmierci. W r. 1863, nie mogąc z powodu złego stanu zdrowia służyć powstaniu w kraju »z bronią w ręku a modlitwą w sercu«, zamierzał wydać traktat o wojnie partyzanckiej, ułożony w r. 1833 na podstawie instrukcji Zaliwskiego i autorów obcych. Na przeszkodzie stanął jednak brak pieniędzy. W czasie wojny francusko-pruskiej przenosił się wraz z rządem z Paryża do Tours i Bordeaux. W uznaniu zasług otrzymał przyznane przez Gambette podwójne podwyższenie pensji, czego ze względu na ciężki stan Francji nie przyjął. Pomimo swych skromnych dochodów stale wspomagał uboższych. Zmarł 30 V 1872 w Paryżu. Pozostawił 2 prace z zakresu prawodawstwa o przemyśle, wydane dzięki siostrze K. Szemeszowej: Projet de loi sur l’organisation du personnel de l’industrie et sur la manière de le recruter (Paris 1873) i Projet de loi sur l’organisation, la police et le renouvellement du personnel… des arts et métiers, des fabriques, usines et manufactures (Paris 1874). Zwalczając zasadę »laissez-faire’yzmu«, wskazywał na konieczność umiarkowanego nadzoru państwa w celu utrzymania równowagi interesów czynników, współdziałających w przemyśle, i ochrony robotników. W nieograniczonym wzroście produkcji i rywalizacji kapitałów widział przyczynę zaburzeń społecznych i katastrof finansowych.

»Rocznik Tow. Hist. Lit. w Paryżu« 1870–2; Skorowidz uczestników powstania 1830–31 w Arch. Akt. Dawnych; Korespondencja Ch-go w B. Rapersw. nr 326, 428, 1235 (1168, 1179); zbiory batignolskie nr 2552.

Władysława Około-Kułakowa