Puttkamer Wawrzyniec (1859–1923), ziemianin i polityk. Ur. w Bolcienikach w pow. lidzkim, był wnukiem Wawrzyńca (zob.) i Maryli z Wereszczaków (zob.), synem Stanisława i Felicji z Kieniewiczów.
P. ukończył w r. 1880 Instytut Dróg Komunikacji (Putej Soobščenija) w Petersburgu. Jako inżynier pracował przy osuszaniu bagien na Polesiu oraz przy budowie kolei Białystok–Baranowicze i Czernichów–Nieżyn. Zabiegał bez powodzenia o udział przy budowie kolei w rejonie Piatigorska na Kaukazie. W l. 1889–93 miał posadę w wydziale taryf Min. Komunikacji, podejmował się także dostaw dla przedsiębiorstw budowy kolei. W r. 1895 objął po śmierci ojca majątek Bolcieniki, jak również niedawno nabyte, poradziwiłłowskie dobra Korelicze z przyległościami w pow. nowogródzkim. Od ostatniego z Wereszczaków, Kazimierza, nabył też majątek Rajcę w Nowogródzkiem; czas krótki posiadał także Warnowicze w Kurlandii. Z racji niemieckiego nazwiska i kalwińskiego wyznania uzyskiwał kilkakrotnie prawo kupowania majątków, którego odmawiano na Kresach szlachcie polskiej. W folwarki swe inwestował nie bez powodzenia, budując gorzelnie, obory dla opasów itp. W Bolcienikach wystawił pałac w stylu angielskiego gotyku. W r. 1897 odwiedził swych niemieckich krewnych w Berlinie i na Pomorzu.
Ok. r. 1900 P. został członkiem Ligi Narodowej. W r. 1904 uchylił się od udziału w odsłonięciu pomnika Katarzyny II w Wilnie, do czego gen.-gubernator P. Światopełk-Mirski nakłonił kilkunastu ziemian kresowych. Przybywszy latem 1905 w Nowogródzkie, P. nie dopuścił, by wojsko pacyfikowało chłopów strajkujących w jego majątkach. W r. 1906 kandydował w Wilnie do I Dumy Państwowej i do Rady Państwa – przeszli jednak w wyborach ziemianie bardziej od niego konserwatywni, a niechętni Narodowej Demokracji. W r. 1907 P. wszedł do II Dumy jako reprezentant kurii wielkiej własności ziemskiej z gub. wileńskiej. W Dumie opowiadał się – bezskutecznie – za połączeniem się Koła Litwy i Rusi z Kołem Polskim z Królestwa. Ponownie obrany do IV Dumy (1912), został w niej przewodniczącym kilkuosobowej «polskiej grupy litewsko-białoruskiej», współpracującej ściśle z Kołem Polskim. Zasiadał m. in. w komisjach: finansowej i samorządowej, kilkakrotnie referował na plenum poprawki budżetowe, dotyczące «guberni zachodnich». W końcu 1913 r. protestował w izbie przeciw likwidowaniu przez władze katolickich organizacji charytatywnych na Litwie. Większy rozgłos wzbudziło jego wystąpienie z 30 IV 1914, kiedy w imieniu swej grupy odmówił poparcia dla budżetu Min. Spraw Wewnętrznych. Skrytykował raz jeszcze bezprawne prześladowanie polskości i katolicyzmu w «Kraju Północno-Zachodnim». «Przetrzymaliśmy – wołał wśród oklasków lewicy – reżim Murawiewa, reżim Stołypina, przetrzymamy rusyfikacyjny reżim Makłakowa, a może i jego następców».
W trzy miesiące potem, w chwili wybuchu wojny, P. zsolidaryzował się w Dumie z prorosyjską deklaracją posła Wiktora Jarońskiego. Został też delegowany do Warszawy wraz z Aleksandrem Meysztowiczem jako łącznik między polskimi sferami politycznymi gub. wileńskiej, a Komitetem Narodowym. Ewakuował się z Warszawy latem 1915. Z paru kolegami z Dumy podążył do głównej kwatery («Stawki») w Mohylowie i uzyskał od w. księcia Mikołaja Mikołajewicza decyzję zaprzestania taktyki «spalonej ziemi», stosowanej w Królestwie przez cofającą się armię rosyjską. Przyczynił się więc chwilowo do uratowania od zniszczeń rejonów na wschód od Bugu. W Dumie parokrotnie i bezskutecznie (1914–16) występował o uchylenie pewnych ograniczeń ludności polskiej na «Ziemiach Zabranych». Odcięty od żony i córki linią frontu, spędził część r. 1916 u krewnych Kieniewiczów na Polesiu. Przemawiał w Petersburgu na polskim obchodzie stulecia śmierci Kościuszki. Uczestniczył w obradach Dumy w momencie załamania się caratu. Opuścił Piotrogród po rewolucji październikowej, zimę 1917/18 spędził w Mińsku; po zajęciu tego miasta przez Niemców przedostał się do Bolcienik. W listopadzie 1918 na zjeździe ziemiańskim w Wilnie wypowiedział się za przyłączeniem do Polski Wileńszczyzny, ale nie Kowieńszczyzny. Zasiadał wówczas w «Tymczasowym Komitecie Stronnictw i Grup Polskich w Białej Rusi», który też delegował go do Komitetu Narodowego Polskiego (KNP), jako rzecznika interesów Kresów północno-wschodnich. Dotarł do Paryża via Berlin i Szwajcarię dopiero 3 I 1919. Wszedł w skład paryskiego «Komitetu Litwy i Białorusi», który za pośrednictwem KNP zabiegał o osłonięcie Kresów przed ofensywą radziecką. W skład KNP nie wchodził, lecz dyskutował z jego członkami sprawę przyszłej granicy wschodniej Polski. W imieniu «delegacji litewskiej» starał się urabiać prasę paryską (zwłaszcza „Temps”), chcąc ją uczulić na zagrożenie Polski ze Wschodu. Wbrew zdaniu przeważnej części kresowego ziemiańswa opowiedział się za koncepcją Romana Dmowskiego, inkorporacji tylko części Kresów, z pozostawieniem niepodległej Litwy w jej granicach etnograficznych. «Obecnie – pisał do żony – przy powszechnym głosowaniu, wcielać za wiele elementów niepewnych, z psychiką zepsutą na długi czas bolszewizmem nie sposób». Swoją drogą przyczynił się do uchwały KNP z 2 III 1919, która m. in. przesuwała «linię Dmowskiego» dalej na wschód, po rzekę Berezynę.
P. wrócił do Polski w maju tr. i zajął się odbudową zniszczonych przez wojnę majątków, co przerwała na kilka miesięcy kontrofensywa Armii Czerwonej w 1920 r. Część nowogródzkich folwarków przejęło osadnictwo wojskowe. P. został członkiem Związku Ludowo-Narodowego, aktywnym w organizacji wileńskiej. Parokrotnie, podobnie jak ojciec, obierany był kuratorem kościoła ewangelicko-reformowanego w Wilnie «i prezydował nieraz na synodach». W lutym 1922 zasiadał w tzw. sejmie wileńskim, który opowiedział się za inkorporacją Litwy Środkowej do Polski. W listopadzie tr. kandydował w Wilnie do Senatu, z listy nr 8 Chrześcijańskiego Związku Jedności Narodowej, ale będąc na niej drugim z kolei, nie uzyskał mandatu (został zastępcą). Pod datą 20 X 1923 ogłosił na prawach rękopisu broszurę pt Stan naszych finansów, w której zastanawiał się nad najwłaściwszą taktyką zaprowadzenia stałej waluty w Polsce. Zmarł nagle, na apopleksję, 30 XI 1923 w Bolcienikach; pochowany został na cmentarzu kalwińskim w Wilnie.
Żonaty od r. 1887 z kuzynką, Zofią z Kieniewiczów, P. pozostawił córkę Janinę, zamężną za prof. Adamem Żółtowskim, na której wygasła polska gałąź Puttkamerów.
Fot. w zbiorach B. Narod.; – Rzepeccy, Sejm i Senat 1922–7, s. 451; – Deruga A., Polityka wschodnia Polski wobec ziem Litwy, Białorusi i Ukrainy 1918–1919, W. 1969; Jurkiewicz J., Rozwój polskiej myśli politycznej na Litwie i Białorusi w latach 1905–1922, P. 1983 s. 61, 183; Kozicki S., Historia Ligi Narodowej (okres 1887–1907), Londyn 1964; Seyda M., Polska na przełomie dziejów. Fakty i dokumenty, P. 1931 II; Spustek I., Polacy w Piotrogrodzie 1914–1917, W. 1966; Toporowicz W., Sprawa polska w polityce rosyjskiej 1914–1917, W. 1973; Wierzchowski M., Sprawy Polski w III i IV Dumie państwowej, W. 1966 s. 239; – Akty i dokumenty dotyczące sprawy granic Polski na konferencji pokojowej w Paryżu 1918–1919, Paryż 1920 I 79–133; Domeyko I., Listy do Władysława Laskowicza, W. 1976; Gosudarstvennaja Duma. Stenografičeskie otčety, 1913–1914; Milewski H., Que faire de l’Est européen, Paris 1919 s. 263, 283; tenże, Siedemdziesiąt lat wspomnień (1855–1925), P. 1930; Protokoły posiedzeń Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu z okresu od 2 października 1918 do 23 stycznia 1919 r. (Wybór.), [Wyd.] T. Kuźmiński, w: Najnowsze Dzieje Polski. Materiały i studia z okresu 1914–1939, W. 1959 II 157–67; Woyniłłowicz E., Wspomnienia, 1847–1928 W. 1931 Cz. 1; Żółtowska J., Inne czasy, inni ludzie, London 1959; – „Dzien. Wil.” 1907 nr 174; – AAN: Komitet Narod. Pol., teka 147; B. Narod.: Papiery rodzinne, zwłaszcza rkp. 10267, 10270, 10277, 10286, 10288, 10290; – Pamiętnik Antoniego Kieniewicza, rkp. w posiadaniu autora.
Stefan Kieniewicz