Smogulecki Wierzbięta (właściwie Wierzbięta ze Smogulca i Pruśca) h. Grzymała (zm. między 1352 a 1357), podkomorzy kaliski. Był drugim synem kaszt. rogozińskiego Jakuba Domaradzica; miał braci: Bogusława, sędziego poznańskiego (1314), Domarada, poległego w obronie Brześcia (1332), oraz Marcina.
W swoich zeznaniach w procesie polsko-krzyżackim z r. 1339 S. podał, że służył ks. Władysławowi Łokietkowi na Kujawach, a ks. Władysławowi Garbatemu w ziemi dobrzyńskiej. Służba ta trwała aż do zdobycia obu tych ziem przez Krzyżaków, a nawet już pod panowaniem Zakonu S. bywał niejednokrotnie na Kujawach. Z późniejszych źródeł wiadomo, że na przełomie XIV i XV w. Grzymałowie posiadali na Kujawach wieś Łąkie (pow. brzeski), a w r. 1434 w ziemi dobrzyńskiej wieś Kamienicę. Ponieważ w XIII w. Grzymałowie nie występują poza Wielkopolską i Śląskiem, pozostaje przyjąć, że S. i jego bracia, dochowując wierności Władysławowi Łokietkowi, uszli w r. 1300 z Wielkopolski do księstwa dobrzyńskiego i uzyskali tam dobra od ks. Siemowita, a w r. 1306, lub nieco później, na Kujawach od Łokietka. W r. 1306, biorąc zapewne udział w powstaniu nakielskim na rzecz tego księcia, odzyskali położoną tam część swych dóbr wielkopolskich (Smogulec). Wreszcie w r. 1314 uczestniczyli w kampanii, która przyniosła Łokietkowi większość Wielkopolski, im zaś odzyskanie reszty majętności rodzinnych (w tym Pruśca) oraz nadanie «za wierne i użyteczne służby, które stale i wielokrotnie wyświadczali», Zarzeczyna pod Śremem (6 XI 1314).
Po rychłej śmierci starszego brata Bogusława S. stał się seniorem tej gałęzi Grzymałów. Z zeznań jego wynika, że w podziale z braćmi otrzymał, obok niektórych dóbr wielkopolskich, posiadłości kujawskie i dobrzyńskie, w których często przebywał. Zachowane dokumenty wykazują jednak wyłącznie jego obecność w Wielkopolsce. Pojawił się więc w Gostyniu jako świadek podziału majątku woj. kaliskiego Mikołaja Przedpełkowica między jego synów (1315) i ponownie w tym mieście na rokach sądowych odprawianych przez star. wielkopolskiego i sędziego poznańskiego (1324). Dn. 2 XI 1329 na rokach w Gnieźnie, wobec starosty oraz sędziego kaliskiego, S. jako dziedzic Pruśca, darował cystersom łekińskim sąsiadujące z Pruścem jezioro Głęboczko i rzeczkę Żeleźnicę wraz z pobliskim lasem.
Świadectwo S-ego w procesie warszawsko-uniejowskim ukazuje go kolejno w różnych epizodach wojny polsko-krzyżackiej z ostatnich lat Władysława Łokietka. W marcu 1329 znajdował się on wśród rycerstwa dobrzyńskiego, które pod wodzą ks. Władysława Garbatego śledziło ruchy wojsk zakonu zdobywających tę ziemię. Na przełomie lipca i sierpnia 1331, podczas łupieskiego najazdu Krzyżaków na północno-wschodnią Wielkopolskę, postępował za najeźdźcami «z innymi rycerzami i szlachtą wielkopolską». W jakimś starciu stracił giermka i konia. We wrześniu t.r. S. był pod Uniejowem, a następnie uczestniczył w pochodzie wojsk królewskich za Krzyżakami, zakończonym bitwą radziejowsko-płowiecką. Wziął w niej udział i przekazał później sędziom procesu wiadomość o wzięciu do niewoli w. marszałka Dietricha von Altenburg (w r. 1339 już w. mistrza). Wreszcie w kwietniu 1332 należał do obrońców oblężonego Brześcia; w trakcie oblężenia prowadził rokowania z Krzyżakami w sprawie zawarcia rozejmu.
Między 2 XI 1329 (kiedy to występuje bez tytułu) a 6 I 1335 S. został mianowany podkomorzym poznańskim. W tym charakterze był uczestnikiem zwołanego przez Kazimierza Wielkiego zjazdu w Poznaniu (3–6 I 1335). Z urzędu tego, na którym był jeszcze 16 III 1337, przeszedł następnie na podkomorstwo kaliskie. Czas tego przejścia jest sporny. Dokumentem z datą: Poznań 23 XI 1335 król Kazimierz zezwolił podkomorzemu poznańskiemu Wierzbięcie lokować na prawie średzkim miasto we wsi Smogulec. Wiadomo, że tego dnia król przebywał w Wyszehradzie na Węgrzech, a dokument zachowany jest tylko w kopii, autorzy „Spisów urzędników wielkopolskich” proponują więc przeniesienie daty na 23 XI 1338. Istnieje jednak także inny dokument tegoż wystawcy z datą: Poznań 25 XI 1335, zachowany tym razem w oryginale, zachodzi więc raczej prawdopodobieństwo zastąpienia w obu dyplomach dnia akcji prawnej datą sporządzenia dokumentu. Zezwolenie na lokację Smogulca nastąpiło zatem wcześniej i propozycja przeciągnięcia urzędowania S-ego na podkomorstwie poznańskim do r. 1338 nie jest uzasadniona.
Podkomorzym kaliskim był S. już 11 III 1339, kiedy to wraz z innymi dostojnikami wielkopolskimi zjawił się w Uniejowie na zjeździe połączonym z procesem polsko-krzyżackim, w którym został zaprzysiężony jako świadek. Akta procesu zwą go wtedy rycerzem pasowanym. Wędrując z trybunałem do Wielkopolski, złożył S. zeznania w Pyzdrach 5 IV, wśród świadków z tej samej grupy. Od tego czasu występuje z rzadka w testacji dokumentów różnych wystawców (w tym króla Kazimierza) w Poznaniu, Żninie i Pyzdrach. Po raz ostatni wystąpił 2 IX 1352 jako jeden z sygnatariuszy konfederacji poznańskiej (Maćka Borkowica), bardzo licznie obesłanej przez Grzymałów. Zmarł przed 21 I 1357, jak można wnosić z pojawienia się jego następcy na urzędzie.
S. miał synów: Marcina, wzmiankowanego jako małoletni (filiolus) w jego nadaniu z r. 1329 dla cystersów łekińskich (syn ten później w źródłach nie występuje; albo zmarł młodo, albo przeniósł się do kujawsko-dobrzyńskiej części ojcowizny) i Maćka (ur. po 1329), zapisanego w r. 1372 jako dziedzic Pruśca. Lepiej znane jest pokolenie wnuków S-ego: Wierzbięta (zob.), kaszt. rogoziński Jakub z Pruśca i Grzymała z Łąkiego na Kujawach.
Urzędnicy, I/1; – Bieniak J., Milites w procesie polsko-krzyżackim z 1339 roku, „Przegl. Hist.” T. 75: 1984 s. 508–9, 512; tenże, Poznański dokument Władysława Łokietka z 29 listopada 1314 r., w: Discernere vera ac falsa, L. 1990 s. 164; tenże, Wielkopolska; Chłopocka H., Świadkowie procesu polsko-krzyżackiego w 1339 r., „Pam. Bibl. Kom.” T. 23: 1993 s. 25–6; Łojko J., Konfederacja Macieja Borkowica, „Roczn. Hist.” T. 43: 1977 s. 32, 39, 43; Pakulski J., Siły polityczno-społeczne w Wielkopolsce w pierwszej połowie XIV wieku, Tor. 1979; Sieradzan W., Świadomość historyczna świadków w procesach polsko-krzyżackich w XIV i XV wieku, Tor. 1993 s. 32, 78–9, 86, 91–2, 99, 217; Zajączkowski S., Polska a zakon krzyżacki w ostatnich latach Władysława Łokietka, Lw. 1929 (mylny wywód S-ego z Kujaw); – Cod. Pol., II 578; Kod. Wpol., II–III, VI 119; Lites, Wyd. 2, I 110–12, 332–6; – AGAD: Ks. ziemska brzeska 1–2 passim (o Grzymale z Łąkiego); B. Czart.: rkp. 3344 s. 96–97; – Szweda A., Ród Grzymałów w średniowiecznej Wielkopolsce, Tor. 1998 (mszp. pracy doktorskiej w Arch. Uniw. Tor.).
Janusz Bieniak