Kosiński Władysław Euzebiusz (1814–1887), działacz polityczny, spiskowiec i powstaniec, publicysta. Ur. 21 I w Targowej Wólce pod Wrześnią, był synem gen. Amilkara i Adelajdy z Kayserlingów. Kształcił się początkowo w domu, następnie w l. 1826–7 przebywał w Warszawie, gdzie nauczycielem jego był B. Jański, późniejszy działacz emigracyjny. W następnych latach, może za przyczynieniem się matki, K. został wysłany do gimnazjów niemieckich: do Gdańska (1827), do Królewca i Gąbina (1830), gdzie w r. 1832 zdał maturę. Przez następne dwa lata przebywał na uniwersytecie w Berlinie, studiując głównie historię i ekonomię polityczną i nawiązując jednocześnie kontakty z polską młodzieżą. W r. 1834 zaciągnął się do wojska; służbę zaczął od 3 p. dragonów w Gorzowie, w rok później został podporucznikiem, a w r. 1838 przeniósł się do Poznania i zmienił broń na artylerię. Utrzymywał kontakty jeszcze z niektórymi Niemcami (np. z gen. Colombem), ale coraz bardziej wchodził w towarzystwo polskie, choć mówił jeszcze z niemiecka. W r. 1839 zrezygnował z kariery wojskowej i osiadł w Targowej Wólce, którą wydzierżawił od matki. Małżeństwo z Emmą Węgierską, córką gen. Emiliana, dopomogło K-emu do wyzbycia się resztek niemczyzny.
Prawdopodobnie już w r. 1841 nawiązał K. kontakty z grupą Woykowskich (pierwszy z artykułów, ogłoszonych na łamach „Tygodnika Literackiego”, pisany był 20 IX 1841 r., a zamieszczony został w lutym 1842 r.). W publikacjach swych K. krytykował ostro zasady organicznikostwa i wypowiadał się za koniecznością ogólnopolskiego, rewolucyjnego powstania jako jedynego środka wyzwolenia Polski. Stwierdzał m. in.: «Religia Chrystusa i dzisiejsza myśl demokratyczna są to tylko dwie strony jednego i tego samego systemu». Stał wprawdzie na gruncie solidarności narodowej, ale od szlachty żądał «bezwzględnych ofiar». W Wielkopolsce K. należał do grupy uważanej za skrajną w poglądach. H. Kamieński nawiązał z nim bliskie stosunki zaraz po poznaniu go w Berlinie w początku 1843 r. K. organizował wkrótce wydawanie „Prawd żywotnych” i „Katechizmu” oraz odwiedzał konspiracyjnie Kamieńskiego w Lublinie w r. 1844. W kilkadziesiąt lat później ogłosił wspomnienie o Kamieńskim („Dzien. Pozn.” 1876 nr 277, 281–2). Przez Kamieńskiego zetknął się z E. Dembowskim, który używał pośrednictwa K-ego przy kontaktach z Woykowskimi, a także do załatwiania spraw osobistych. Gdy w końcu 1843 r. doszło do zerwania stosunków między Dembowskim a „Tygodnikiem Literackim”, kontakty z K-m utrzymywane były nadal.
Do ruchu spiskowego K. został wciągnięty w czerwcu 1844 r. w Bazarze poznańskim przez Włodzimierza Wolniewicza i wszedł w skład poznańskiego komitetu wojskowego. W marcu 1845 r. zetknął się K. z przybyłym do Poznania L. Mierosławskim. W ciągu r. 1845 należał do tzw. secesji, inspirowanej przez Dembowskiego i dążącej do bardziej zdecydowanego działania. Mierosławski pisał o nim: «słaby charakter, ale dobre serce i nadzwyczajnie zdatny». W czasie kryzysu z listopada t. r. K. przyczynił się do powołania nowego komitetu o składzie kompromisowym, w którym sam otrzymał stanowisko sekretarza. Z nim też kontaktował się Mierosławski, gdy 31 XII 1845 r., przybył do Poznania, i z nim wyjechał do Krakowa 8 I. K. uczestniczył tam w dwóch posiedzeniach z przywódcami spisku galicyjsko-krakowskiego. Brał również udział w zebraniu 18 I, gdy wybrano Rząd Narodowy. Wróciwszy w Poznańskie przygotował projekt operacji wojskowych na terenie Pomorza jako naczelny agent na Prusy Zachodnie (od listopada 1845 r.). Sam nie przyjął dowództwa i 12 II wyruszył do Bydgoszczy, skąd po daremnym czekaniu na dowódcę Sadowskiego 16 II wyjechał do Lubna pod Gorzowem, gdzie został aresztowany.
Osadzony w więzieniu Sonnenburg, potem w Berlinie w Stadtvogtei i Moabicie, uznany został przez władze obok Mierosławskiego za głównego organizatora spisku. Zeznania Mierosławskiego, przedstawione mu w maju 1846 r., uznał za kompromitujące go całkowicie i sądząc, że wszystko jest stracone, złożył 14 VII memoriał, w którym opisywał cały spisek. Pod wpływem innych więźniów w czasie procesu cofnął zeznania, ale plątał się i mimo obrony znakomitego adwokata z Królewca Crebingera został 2 XII skazany na śmierć przez ścięcie, utratę szlachectwa, kokardy, majątku i degradację. Wyrok zmieniono na dożywocie, ale bramy więzienia otwarły się przed K-m już 18 III 1848 r., gdy w Berlinie wybuchła rewolucja.
W czasie wypadków 1848 r. został mianowany organizatorem siły zbrojnej w pow. wrzesińskim (27 III), ale do czasu przybycia A. R. Garczyńskiego (7 IV) zdołał zebrać, umundurować i uzbroić ledwie garstkę ludzi. Jako dawny oficer pruski tłumaczył, że chce «uorganizować i wymusztrować dobrze małą liczbę, nie zaś zbierać tłumy niesforne». Przy Garczyńskim został szefem sztabu. Dn. 15 IV znacznie już powiększony obóz musiał w pośpiechu przenosić się do Nowego Miasta. Pod wpływem niedawnego procesu K. należał do grupy oficerów niechętnych Mierosławskiemu, a także napływającym emigrantom, toteż przeciwstawiał się oddaniu Mierosławskiemu dowództwa. Nie był w tym jednak konsekwentny. Na zebraniu delegatów kilku obozów w Miłosławiu (28 IV), na którym na wieść o zamierzonej kapitulacji krytykowano Komitet Narodowy i projektowano zastąpienie go Rządem Tymczasowym Demokratyczno-Rewolucyjnym z Mierosławskim na czele, K.. bronił jego kandydatury, a sam był wymieniany wśród członków tego rządu. Na zebraniu delegatów obozów w Winnogórze wszedł do komisji egzaminacyjnej, mającej weryfikować stopnie wojskowe. W walkach zbrojnych stawał dzielnie, nalegał na Garczyńskiego, aby pomóc walczącemu obozowi pod Książem (29 IV), a pod Miłosławiem został ciężko ranny, gdy szarżował na czele oddziału jazdy. Na tym zakończył się udział K-ego w rewolucji. Gdy wyleczył się w Targowej Wólce, brał udział w Lidze Polskiej (10 I 1849), wybrany zastępcą dyrektora jednego z wydziałów, ale krytykował jej metody. Wkrótce wyjechał w celach naukowych do Paryża.
Po powrocie pisał w obronie spisku 1846 r. (Sprawa polska z roku 1846 przed sąd opinii publicznej wytoczona, P. 1850), a następnie przedstawił sposób rozwiązania sprawy polskiej (Naturalna polityka Polski, P. 1851), nie licząc drobniejszych artykułów. Jego poglądy przechodziły ewolucję, choć wiele pozostało jeszcze dawnych idei. W Naturalnej polityce przejawiają się akcenty niechęci do emigracji, nurtującej K-ego od czasu kontaktów z Kamieńskim, a także program zastąpienia szlachty przez inteligencję w pracy nad uświadomieniem obywatelskim chłopa. Idea narodowa nadal miała dla K-ego charakter rewolucyjny, co skłaniało go do proklamowania sojuszu z ludami Zachodu. Ale stwierdzał także, że Polacy w Prusach nie powinni trwać w wyłącznej opozycji, winni być Polakami w Prusach, jeśli inaczej być nie mogą („Dzien. Pol.” z 8–9 VI 1850). W Odpowiedzi na Ludwika Mierosławskiego: Powstanie poznańskie w r. 1848 (napisanej w r. 1853, choć wydanej dopiero w 1861 w związku z drugim wydaniem pracy Mierosławskiego), obok nienowej już niechęci do dawnego współtowarzysza, K. bronił zawzięcie szlachty poznańskiej, obciążając samego Mierosławskiego winą za ugodę z Prusami. Ciągle jednak mówił o konieczności powstania ludowego, które powinno całą siłą uderzyć. Mimo tendencyjności prace K-ego są ważnym źródłem historycznym i często są wykorzystywane przez historyków.
Uparty spiskowiec raz jeszcze stanął na apel w czasie powstania styczniowego. Związany był z Komitetem A. Łączyńskiego (8 I 1863), potem (10 V) został kooptowany do Komitetu J. Działyńskiego, w którym wraz z A. Guttrym kierował sekcją wojskową. Prawy i ofiarny, osobiście czuwał nad wyposażeniem w broń i amunicję oddziałów Younga i Faucheux (koniec marca i kwiecień), ponadto zajmował stanowisko komisarza granicznego (prawdopodobnie do ok. 20 IV) i nadsyłał wiele raportów do Komitetu. W czasie przeprowadzonej rewizji został schwytany i przewieziony do fortu winiarskiego, potem do więzienia w Berlinie. Po raz drugi stanął przed sądem i znowu w czasie procesu (7 VII–23 XII 1864) nie umiał się dobrze bronić, a był tak ciężko obwiniony, że prokurator zażądał kary śmierci. Wyrok opiewał ostatecznie na 2 lata twierdzy, przy czym słabe zdrowie K-ego powstrzymało jego wykonanie, aż w r. 1866 nastąpiła amnestia. K. poświęcił się. teraz wyłącznie legalnym pracom publicystycznym i organizacyjnym. Już wcześniej zaczął działalność w stowarzyszeniach ziemiańskich (1843 – Polskie Kasyno Poznańskie, 1844 – Towarzystwo Średzkie, 1845 – Centralne Tow. Rolnicze). W r. 1862 ten dawny «czerwieniec» referował na posiedzeniu Centralnego Tow. Gospodarczego, sprawę chłopską, propagując inicjowanie odczytów i pogadanek dla chłopów wygłaszanych przez dziedziców, administratorów lub księży, a później tworzenie przez szlachtę stowarzyszeń chłopskich, oddzielonych od szlacheckich. Od r. 1857 brał udział w pracach Tow. Przyjaciół Nauk, w różnych jego komisjach i wyprawach. W r. 1867 wziął udział w reorganizacji towarzystwa, a przez rok (1868–9) był przewodniczącym wydziału historycznego, czego jednak zrzekł się na rzecz S. Koźmiana. Ważniejsze było kierowanie „Dziennikiem Poznańskim”, czego podjął się zaraz po powrocie do Poznania w r. 1866. W piśmie zamieszczał wiele artykułów politycznych i naukowych, a popularne były zwłaszcza jego Listy z miasta. Zaprzestał pracy w redakcji wobec śmierci żony (1873) i pogarszania się stanu zdrowia.
Mimo zmiany poglądów K. pozostał zdecydowanym liberałem. W r. 1872 brał udział w tworzeniu Tow. Oświaty Ludowej, organizacji źle widzianej przez władze kościelne. Prowadził walkę z narastającymi w okresie Kulturkampfu wpływami klerykalizmu, narażając się na brutalne ataki przeciwników. W broszurach Naród a religia, Niebezpieczeństwo obecnej chwili i Do krytyków ultramontańskich (wszystkie wydane anonimowo w Poznaniu w 1876) przestrzegał, że dla duchowieństwa i ultramontanów sprawa polska jest tylko narzędziem, a w razie ujęcia przez nich steru wpływów w społeczeństwie polskim wszystko może być stracone. Ten głos przedstawiciela szlachty narodowej i liberalnej w ówczesnej sytuacji wywarł małe wrażenie. Ostatnie trzy lata życia K. spędził w Rydzynie u zięcia Władysława Zakrzewskiego i u córki Wandy, porządkując zbiory rękopisów ojca, z których już wcześniej wydał pewne fragmenty („Rzymianie w Grecji” tłumaczył z włoskiego Amilkar K. w r. 1803, z rękopisu wydał W. K., P. 1841), i pisząc własne pamiętniki, których losy nie są znane. Umarł w Rydzynie (lub w Lesznie) 4 VI 1887 r., pogrzeb odbył się 8 VI t. r. Prócz córki Wandy K. miał córki: Adelę za Bolesławem Szołdrskim i Emilię (zm. 1868), oraz synów: Mieczysława, powstańca 1863 r. (zm. 1866), oraz Witolda, żonatego z Marią Rekowską.
Estreicher; Wojtkowski A., Bibliografia historii Wielkopolski, P. 1938 I; Boniecki; – Bukowski A., Pomorze Gdańskie w powstaniu styczniowym, Gd. 1964; Callier E., Bogdan Jański, P. 1876 cz. III s. 30–2; Frankiewicz Cz., Działania wojenne w Wielkopolsce w r. 1848, P. 1926 I–II (fot.); Grot Z., Rok 1863 w zaborze pruskim, P. 1963; Handelsman M., Francja a Polska 1795–1845, W. 1926 s. 284–90; Jakóbczyk W., Studia nad dziejami Wielkopolski w XIX w., P. 1951–9 I–II; Karwowski S., Historia W. Księstwa Poznańskiego, P. 1918–31 I (fot.) – III; Kieniewicz S., Społeczeństwo polskie w powstaniu poznańskim 1848 r., W. 1935 i W. 1960; Księga jubileuszowa Dziennika Poznańskiego, P. 1909 s. 35, 71; Truszkowski-Fidler W., Spisy Wielkopolan – uczestników powstania styczniowego, „Przegl. Hist.” T. 34: 1937 s. 689, 735; Wojtkowski A., Historia Tow. Przyjaciół Nauk w Poznaniu, P. 1928; Zakrzewski B., Z dziejów walk o ideologię demokratyczną w Poznaniu w l. 1830–1850, „Przegl. Zach.” R. 9: 1953; Żychowski M., L. Mierosławski, W. 1963; – Akta i czynności sądowe, Berlin 1847; Anklage-Schrift des Oberstaats-Anwalts …wegen Hochverrats, Berlin 1864; Anklage-Schrift des Staatsanwalts… wegen Hochverrats, Berlin 1847; Guttry A., Pamiętniki z lat 1845, 1846 i 1847, P. 1891 I–II; tenże, W przededniu Wiosny Ludów, Wil. 1921; Julius G., Der Polenprozess, Berlin 1848; Kamieński H., Pamiętniki i wizerunki, Wr. 1951; Niemojowski J. N., Wspomnienia, W. 1925; Pamiętnik Garczyńskiego, w: Schnür-Pepłowski S., Szkice historyczne, Lw. 1900; Der Polenprozess im Jahre 1864, Berlin 1865; Sprawa więźniów poznańskich, Paryż 1848; Żmichowska N., Listy, Wr. 1957–60 I–II; – „Dzien. Pozn.” 1887 nr z 5 i 9 VI; „Kur. Pozn.” 1887 nr z 7 VI; „Tyg. Illustr.” 1842–1843.
Adam Galos