Smogorzewski Zygmunt (1884–1931), orientalista, dyplomata, profesor Uniw. Lwow. Ur. 12 X w Poniewieżu (gub. kowieńska), był synem Bronisława, urzędnika kontroli państwowej w Petersburgu.
Dzieciństwo spędził S. w Petersburgu i tam ukończył w r. 1903 gimnazjum Cesarskiego Tow. Filantropijnego. Następnie studiował na wydz. języków wschodnich uniw. petersburskiego, wykazując duże zdolności językowe. Po uzyskaniu w r. 1909 dyplomu I st. z zakresu filologii arabsko-persko-turecko-tatarskiej został zatrudniony na trzy lata w katedrze prof. W. Bartholda w charakterze attaché scientifique; wraz z iranista A. A. Romaskiewiczem sporządził w tym czasie indeks do tomów XI–XX „Zapiski Vostočnago otdelenija Imperatorskago russkago archeologičeskago obščestva”. Stopień magistra dziejów Wschodu (dający uprawnienia do samodzielności badawczej) uzyskał w r. 1912, po czym został powołany na stanowisko docenta prywatnego historii Wschodu muzułmańskiego w uniw. petersburskim. W maju t. r. S. wyjechał na zagraniczną misję naukową, której koszty ponosiło rosyjskie min. oświaty; odwiedził Paryż, Palermo (gdzie pod wpływem prof. C. Nallino zainteresował się wpływami muzułmańskimi na Sycylię) i wreszcie Algier (gdzie zajął się analizą kroniki o czasach Fatymidów Ibn Šabbata). Pobyt na Uniw. Algierskim i kontakty z prof. R. Bassetem (berberologiem) oraz M. Ben Chenebem (znawcą literatury arabskiej) wpłynęły zasadniczo na konkretyzację zainteresowań naukowych S-ego. Swe obserwacje algierskie opisał w artykule pt. Iz naučnoj dejatel’nosti slovesnago fakul’teta v Alžire („Mir Islama” 1912). Jednocześnie pełnił funkcję rosyjskiego wicekonsula w Algierze. Wiosną 1913 zwiedził oazę saharyjską Beni M’Zab, zamieszkałą przez ludność berberyjską. Uzyskał tam kopie dzieł religijnych sekty islamskiej ibadytów-wanabitów oraz zawarł znajomość z ich teologami.
Na początku 1914 r. S. udał się przez Tunis do Egiptu; przebywał głównie w Kairze. Słuchał tam wykładów na Uniw. Al-Azhar, zawarł kontakty z miejscowymi ibadytami i zdobył nowe materiały źródłowe (m. in. odpis anonimowego dzieła „Kitab Sijar al-Umanija”). W Kairze po raz pierwszy zachorował na febrę tyfoidalną, która jeszcze parokrotnie odnowiła się w czasie jego pobytu na Bliskim Wschodzie. W lipcu 1914 udał się do Syrii. W Damaszku zastał go wybuch pierwszej wojny światowej; po rozpoczęciu działań na froncie rosyjsko-tureckim został w listopadzie t.r. internowany (jako poddany rosyjski), lecz po interwencji gubernatora Syrii Kalusi-Beja pozwolono mu powrócić do pracy badawczej. W czerwcu 1915 internowano go ponownie i osadzono w obozie w Urfie. Przed opuszczeniem Damaszku zdeponował część zgromadzonych rękopisów u greko-ortodoksyjnego patriarchy Antiochii. Z powodu wybuchu walk turecko-ormiańskich w Urfie S. wraz z innymi internowanymi został przewieziony do Nigde, a następnie do Bozkır pod Konyą. W drodze zaginęły niektóre materiały badawcze S-ego. W Bozkır powierzono mu funkcję pośrednika między internowanymi a misją amerykańską, sprawującą opiekę na internowanymi obywatelami Ententy; uzyskał zgodę na przeniesienie obozu w lutym 1917 do miejscowości Sidi Şehir, mającej zdrowszy klimat. Dzięki Amerykanom w maju 1917 został zwolniony z obozu i zamieszkał w Stambule. Od lipca t.r. pełnił funkcję szefa placówki przy ambasadzie holenderskiej, zajmującej się sprawami rosyjskimi, przygotowywał analizy polityczne sytuacji w Turcji i udzielał się w życiu towarzyskim środowisk dyplomatycznych oraz polonijnych. Odrzucił propozycję objęcia katedry historii Wschodu muzułmańskiego na Uniw. Warsz., licząc na analogiczne stanowisko w Taszkiencie.
Wiosną 1919 S. wyjechał do Paryża. Kierował tam referatem spraw Kaukazu w ambasadzie rosyjskiej; przygotował kilka opracowań o tym regionie i zawarł wiele znajomości wśród polityków kaukaskich, przebywających w Paryżu z okazji konferencji pokojowej. Jednak wkrótce, zmagająca się z trudnościami finansowymi ambasada rosyjska, zaprzestała wypłacać S-emu pobory. Wówczas z pomocą przyszedł mu prof. Jan Czekanowski, członek polskiej delegacji na konferencję, który polecił S-ego premierowi Ignacemu Paderewskiemu jako rzeczoznawcę spraw wschodnich do polskiego Min. Spraw Zagranicznych (MSZ).
Latem 1919 S. przybył do Warszawy, aby objąć tę funkcję, lecz już w listopadzie t.r. delegowany został – jako radca legacyjny II kl. – do misji polskiej w Baku. Przybył tam w lutym 1920. Prawie jednocześnie obrano go członkiem Komisji Orientalistycznej PAU (28 II, zatwierdzenie 11 V 1920). W kwietniu t.r., po opanowaniu Baku przez bolszewików, S. wraz z innymi członkami misji został internowany. W obozie po raz kolejny ciężko zachorował (początki gruźlicy); jesienią 1920 przewieziono go do Moskwy i osadzono w więzieniu na Butyrkach. Od wiosny 1921 przebywał w obozie dla jeńców polskich; zwolniony został 28 IV t.r. i deportowany do Polski. Po przybyciu do Warszawy powrócił do MSZ; w sierpniu 1921 otrzymał nominację na kierownika placówki polskiej w Jerozolimie, ale funkcji tej nie objął. W październiku t.r. Uniw. Jana Kazimierza we Lwowie zaproponował mu objęcie katedry. Do realizacji tej oferty nie doszło, gdyż 1 XII 1921 podjął obowiązki sekretarza legacyjnego I kl. (z tytułem radcy legacyjnego) w poselstwie polskim w Belgradzie; pracował tam do stycznia 1923. Od 1 I 1923 był zatrudniony w Wydz. Środkowo-Europejskim MSZ w Warszawie, pełniąc funkcję kuriera dyplomatycznego. W t.r. wziął udział w utworzeniu Polskiego Tow. Orientalistycznego we Lwowie; został członkiem jego Zarządu Głównego i współredaktorem jego organu „Rocznik Orientalistyczny”.
Na początku r. 1924 S. podjął decyzję o odejściu z dyplomacji i skoncentrowaniu się na działalności naukowej. Dn. 10 III 1924 Min. WRiOP z inicjatywy prof. Andrzeja Gawrońskiego mianowało S-ego profesorem na Uniw. Lwow., powierzając mu zorganizowanie katedry języków i historii Wschodu muzułmańskiego. Pracę rozpoczął 2 IV t.r., ale już w kilkanaście dni potem wyjechał do Syrii i Turcji w celu odzyskania zdeponowanych tam materiałów badawczych. Przy tej okazji MSZ zleciło mu misję wyjednania u patriarchy antiocheńskiego poparcia dla autokefalii Kościoła prawosławnego w Polsce. Komitet Wystawowy polskiej wystawy przemysłowej w Stambule zatrudnił go jako oficjalnego tłumacza. Jednak mowa w języku tureckim, wygłoszona przez S-ego na otwarciu wystawy, której «żaden Turek nie zrozumiał» (S. A. Korwin), dowiodła, że się do tej roli nie nadawał. S. przyczynił się wówczas w Adanie (Cylicja) do założenia tow. handlowego «Türk-Lech», opublikował kilka artykułów na temat Polski w prasie tureckiej oraz pozyskał nowe teksty źródłowe.
Jesienią 1924 S. powrócił do Lwowa. Między sierpniem 1925 a lutym 1926 odbył podróż do Algierii; pozyskał tam ok. 40 rękopisów dzieł autorów ibadyckich. W r. 1926 opublikował rozprawę Źródła ibadyckie do historii islamu (L.). W r. 1927 w czasie kolejnej wyprawy sfotografował liczne rękopisy. Na XVII Międzynarodowym Kongresie Orientalistycznym w Oxfordzie (25 VIII – 1 IX 1928) przedstawił plan całościowego opracowania literatury ibadyckiej (Essai de biobibliographie Ibādite–Wahbite, „Roczn. Oriental.” R. 5: 1927). Zaraz potem odbył wyprawę badawczą do Tunisu i innych ośrodków Trypolitanii (obecnie Libia). Na Uniw. Lwow, dał się poznać jako dobry wykładowca (prowadził zajęcia z filologii arabskiej, perskiej, tureckiej, prawa muzułmańskiego, historii Bliskiego Wschodu, interpretacji tekstów literackich); zainicjował założenie Polskiego Koła Orientalistycznego Studentów i utworzenie uzupełniających studiów dyplomatycznych przy Wydz. Prawnym, dbał o rozwój bibliotek orientalistycznych we Lwowie i Warszawie, jako egzekutor zapisów testamentowych na ten cel Jana Grzegorzewskiego i Wandy z Kupściów Wańkowiczowej. Pracę utrudniała S-emu postępująca gruźlica. W lutym 1931 udał się po raz kolejny do Afryki północnej, gdzie prowadził badania do kwietnia t.r. W czerwcu 1931 powierzono mu funkcję dziekana Wydz. Humanistycznego Uniw. Lwow., ale stan zdrowia uniemożliwił mu pełnienie tej funkcji. W r. 1931 ukazała się jego: Histoire de littérature ibādite-wahabite oraz Kronika Abu Zakarjā’ Jahjā al Wārglāni. S. zmarł we Lwowie 9 XI 1931 i tam został pochowany. Był odznaczony jugosłowiańskim Krzyżem św. Sawy oraz Krzyżem Korony Rumuńskiej. Po śmierci S-ego Min. WRiOP zlikwidowało jego katedrę.
Większość zgromadzonych przez S-ego rękopisów oraz jego biblioteka przeszły do zbiorów Uniw. Lwow. Uczniem S-ego i kontynuatorem studiów nad ibadytami był Tadeusz Lewicki, potem profesor UJ.
S. rodziny nie założył.
Index Islamicus 1906–1955, Comp. J. D. Pearson, J. F. Ashton, Cambridge [1958]; Ottův slovník naučný nové doby, Praha 1940 VI; Peretiatkowicz–Sobeski, Współcz. kultura pol.; PSB (Gawroński Andrzej); Zieliński, Mały słownik pionierów; Dzien. urzędowy MSZ RP, W. 1921 nr 4 s. 58, 1922 nr 2 s. 26, 1923 nr 2 s. 91, nr 4 s. 60, 1924 nr 5 s. 77; Dzien. urzędowy Min. WRiOP, W. 1924, 1925; – Chodubski A., Aktywność kulturalna Polaków w Azerbejdżanie w XIX i na początku XX wieku, Gd. 1986; Lewicki T., Le manuscript n° 277 de l’ancienne collection ibādite du feu Zygmunt Smogorzewski de Lwów, „Folia Orientalia” Vol. 27: 1990 s. 137–46; Matwijów M., Walka o lwowskie dobra kultury w latach 1945–1948, Wr. 1996; Polotniuk I., Vostokovedenie vo L’vovskom universitete, „Šofar” 1990 nr2 s. 13; Stępniak W., Dyplomacja polska na Bałkanach (1918–1926), W. 1998 (mylnie jako Kazimierz); Susłowie A. i J., Arabowie, Słowiańszczyzna, Polska, „Tyg. Powsz.” 1971 nr 8; – Korwin S. A., Wspomnienia. Wyścig z życiem, W. 1966 II; Kron. Uniw. Lwow. za r. 1923/4 s. 58, 1926/7 s. 140–1; Świeżawski S., Wielki przełom 1907–1945, L. 1989; Wspomnienia pośmiertne: „Roczn. Oriental.” T. 9: 1933 s. 188–99 (T. Lewicki, fot.), „Roczn. Tatarski” R. 1: 1932 s. 184–7; – „Gaz. Lwow.” 1931 nr 260 s. 1; „Roczn. Oriental.” T. 2: 1919–24 s. 337, 340, T. 3: 1926 s. 333, 335, T. 4: 1926 s. 305–10, 312, T. 5: 1927 s. 247, T. 6: 1928 s. 259, 268, T. 7: 1929–30 s. 327, T. 9: 1933 s. 181; „Wschód” T. 2: 1931 nr 1 s. 38, T. 3: 1932 nr 1–2 s. 83–4; – AAN: Kancelaria Cywilna Naczelnika Państwa, sygn. 134 k. 9–10, MWRiOP, teczka personalna S-ego (nie wykorzystane); Arch. PAN w Kr.: sygn. K–III–4 j.a. 175 (koresp. S-ego z Tadeuszem Kowalskim), sygn. K–III–7 j.a. 117 (mater. Mariana Lewickiego), sygn. K–III–19 j.a. 18 (mater. Władysława Kotwicza), sygn. K–III–102 I j.a. 157 (list S-ego do Tadeusza Lewickiego), PAU W I–3, PAU W I–204; B. PAN w Kr.: sygn. 4570 t. 16 k. 39–40, sygn. 4598 t. 2 k. 68, sygn. 4600 t. 2 k. 23–78 (koresp. S-ego z W. Kotwiczeni), sygn. 4603 t. 1 k. 18–19, sygn. 4604 k. 42, 45, 56, sygn. 4605 t. 2 k. 20–24, sygn. 4615 k. 11–12, 15–17, 32–34; Muz. Liter. im. A. Mickiewicza w W.: sygn. 340 (koresp. S-ego z Andrzejem Gawrońskim); – Informacje Anny Kowalskiej-Lewickiej (w Mater. Red. PSB) i Ewy Dziurzyńskiej z Kr.
Andrzej Chodubski