Niesiołowski Andrzej, pseud. Aleksander Zajdlicz (1899–1945), socjolog, teoretyk pedagogiki, działacz katolicki. Ur. 5 VI w Ostrowie Wlkp., był synem Włodzimierza (1866–1904), właściciela księgarni, i Heleny Schmidt, bratankiem Kazimierza (zob.). Jako uczeń gimnazjum w Ostrawie działał w tajnych organizacjach młodzieży polskiej: Tow. Tomasza Zana i harcerstwie. Brał udział w przygotowaniach do powstania w jesieni 1918 w Ostrowie. Na początku 1919 r. wstąpił jako ochotnik do batalionu powstańczego w Szczypiornie (późniejszego 12 p. strzelców wielkopolskich) i uczestniczył w walkach na froncie południowym powstania wielkopolskiego. Po demobilizacji i uzyskaniu w r. 1919 w Ostrowie świadectwa dojrzałości rozpoczął studia z zakresu historii i socjologii na Uniw. Warsz., które, przerwane rocznym pobytem na kuracji w Zakopanem, ukończył w r. 1923 na Uniw. Pozn. W r. 1926 uzyskał stopień doktora filozofii na podstawie rozprawy Zagadnienie wolności woli. Był uczniem prof. Floriana Znanieckiego. W r. 1928 otrzymał dyplom nauczyciela szkół średnich i przez 4 lata pracował w szkolnictwie średnim w Poznaniu. Jednocześnie w l. 1929–31 prowadził wykłady zlecone z metodyki nauczania dorosłych na Uniw. Pozn. W r. 1930 jako stypendysta Funduszu Kultury Narodowej objechał Szwecję, Danię, Niemcy, Belgię, Szwajcarię, Włochy i Austrię, zbierając materiały do zagadnienia socjologicznej systematyzacji zagadnień oświaty dla dorosłych. W l. 1927–9 redagował organ Związku Katolickich Stowarzyszeń Robotników Polskich, tygodnik „Robotnik”, w którym m. in. ogłosił w r. 1929 cykl artykułów na temat ruchu oświatowego na terenie byłego Król. Pol. W okresie 1929–34 należał do Chrześcijańskiej Demokracji (ChD) i pracował w jej organie „Nowym Kurierze” (m. in. zamieścił tu w r. 1933 wspomnienie z udziału w powstaniu wielkopolskim, pt. Garść wspomnień z wielkich dni, nr 297, 299). Podczas rozłamu w ChD w r. 1934 wystąpił przeciw linii Wojciecha Korfantego i wszedł do władz konkurencyjnego Zjednoczenia Chrześcijańsko-Społecznego, ostro krytykował ChD i nowo powstałe Stronnictwo Pracy (np. w „Przegl. Powsz.” 1937). Popierał Akcję Katolicką, był jednym z współtwórców Chrześcijańskiego Związku Młodzieży Pracującej «Odrodzenie» i Chrześcijańskiego Uniwersytetu Robotniczego. Współpracował z ruchem antyalkoholowym, działał w Filareckim Związku «Elsów».

We wrześniu 1938 N. przeniósł się do Łodzi i w r. akad. 1938/9 wykładał socjologię w oddziale Wolnej Wszechnicy Polskiej w Łodzi. M. in. wydał książkę opartą o wykłady w Uniw. Pozn. Formy i metody pracy oświatowej (W. 1932), studium powstałe z wykładów w poznańskim Polskim Instytucie Socjologicznym O ideologiach polityczno-społecznych („Przegl. Społ.” 1934 i odb. P. 1935). Opracował syntezę, poświęconą metodzie pracy oświatowo-wychowawczej wśród dorosłych: Koła oświatowo-wychowawcze (P. 1939). Przygotowywał rozprawę habilitacyjną w Uniw. Pozn., której fragmenty wydrukował w „Przeglądzie Powszechnym” w r. 1939 (mszp. zaginął w czasie wojny). W swoich pracach podkreślał związki pedagogiki z socjologią i psychologią. Ponadto, wspólnie z lekarzem Franciszkiem Wojtaszkiem, zabrał głos (pod pseud.: Aleksander Zajdlicz) na temat regulacji urodzin ze stanowiska katolickiego: Odkrycie dr Ogino (P. 1932, 5. wyd. rozszerzone 1937). Współpracował z organem Akcji Katolickiej, tygodnikiem „Kultura”, w którym ukazała się jego polemika z „Prosto z Mostu” przeciw totalizmowi, pt. Katolicyzm a totalizm (wyd. osobne: P. 1938).

Zmobilizowany w lecie 1939 odbył N. kampanię wrześniową w stopniu podporucznika rezerwy i dostał się do niewoli pod Kutnem. Przebywał w oficerskich obozach jenieckich, początkowo prawdopodobnie w Osterrode (XI A), a następnie w Prenzlau (II A), Arnswalde (II B, obecnie Choszczno), Gross Born (II D) i Dössel (VI B). Rozwinął tam także ożywioną akcję naukową i dydaktyczną, m. in. na kursach nauczycielskich, wykładając pedagogikę, filozofię i socjologię. W czasie pobytu w obozie w Dössel napisał wiele prac z zakresu socjologii, filozofii i pedagogiki, których rękopisy w większości zaginęły. Uzyskał I nagrodę w konkursie YMCA (Young Men’s Christian Association) w Genewie za pracę pt. O reformę studiów uniwersyteckich (mszp. znajduje się w Międzyuczelnianym Zakładzie Badań nad Szkolnictwem Wyższym w Warszawie). Zmarł w obozie w Dössel 9 II 1945 i tam został pochowany.

Żoną N-ego była (od r. 1924) Maria z Kobylińskich (1895–1944), nauczycielka, działaczka w okresie plebiscytu śląskiego, dziennikarka (m. in. redaktorka „Młodej Polki”), działaczka społeczna, m. in. Filareckiego Związku «Elsów», w czasie okupacji czynna w tajnym nauczaniu w Burzynie pod Tuchowem. Niesiołowscy mieli dwoje dzieci: Bogusława (1925–1944), rozstrzelanego w kwietniu 1944, prawdopodobnie w Zbylitowskiej Górze pod Tarnowem, za przynależność do Armii Krajowej, i córkę Annę Niesiołowską-Wędzką (ur. 1929), archeologa.

Fot. w Materiałach Red. PSB; – Olszewicz, Lista strat kultury pol.; Zagórowski, Spis nauczycieli, II; – Delong T., Nasze prace, „Wiad. Nauczycielskie”. Czasopismo Nauczycieli Polskich w Niemczech, R. 3: 1947 nr 1 (bibliogr. prac N-ego napisanych w obozie jenieckim); Krzywobłocka B., Chadecja 1918–1937, W. 1974; Mysłek W., Kościół katolicki w Polsce w latach 1918–1939, W. 1966; Nauczyciele w hitlerowskich obozach jeńców podczas II wojny światowej, W. 1967; Nauka w Wielkopolsce, P. 1973; Przybylski H., Front Morges w okresie II Rzeczypospolitej, W. 1972; Turowski K., Człowiek pracy i walki, „Tyg. Powsz.” 1949 nr 8 (fot.); Urbańczyk F., Dydaktyka dorosłych, Wr. 1965; Verbum (1934–1939). Pismo i środowisko, L. 1976 II 251, 408–12; Wielkopolska szkoła edukacji narodowej, Wr. 1970 s. 127, 135, 144, 176, 248, 254, 257; – Arch. PAN Oddz. w P.: Fragmenty ocalałej spuścizny N-ego, m. in. część wykładów prowadzonych w obozie; – Dokumenty i korespondencja z obozu jenieckiego w posiadaniu rodziny.

Andrzej Wędzki