Sommerstein Emil (1883–1957), prawnik, działacz syjonistyczny, poseł na Sejm RP i do Krajowej Rady Narodowej. Ur. 6 VII w Hleszczawie (pow. trembowelski), był synem Leona Braudego, wywodzącego się z rodziny rabinackiej, oraz Minny, córki Mojżesza i Nechamki Somersteinów; ponieważ rodzice nie zarejestrowali swego małżeństwa w księgach stanu cywilnego, S. nie używał nazwiska ojcowskiego.

S. otrzymał w dzieciństwie tradycyjne wychowanie żydowskie w chederze. Od r. 1894 uczył się w Wyższym Gimnazjum w Tarnopolu, a potem w V Gimnazjum we Lwowie, gdzie uzyskał świadectwo dojrzałości w r. 1901. T.r. podjął studia prawnicze na Uniw. Lwow. Już na pierwszym roku studiów związał się z ruchem syjonistycznym. Prezesował Tow. Akademickiemu «Ognisko», przy którym wraz z Jakubem Thonem założył kółko judaistyczne. Działalność S-a nastawiona była głównie na powstrzymanie asymilacji młodzieży żydowskiej; w tym celu, po objęciu w r. 1905 prezesury Tow. Rygoryzantów, rozwinął akcję pomocy dla ubogich studentów, założył biuro pośrednictwa pracy. W r. 1906 uzyskał stopień doktora praw. Uczęszczał także do Szkoły Nauk Politycznych we Lwowie, a w r. 1908 miał otrzymać – wg autobiografii – doktorat filozofii. Następnie przez trzy lata brał udział w pracach seminarium ekonomicznego na Wydz. Prawniczym Uniw. Lwow. W tym czasie prowadził akcję na rzecz uznania narodowości żydowskiej na uniwersytecie, wygłaszał odczyty, współpracował z tygodnikiem lwowskim „Wschód”, agitował za podawaniem przy powszechnym spisie ludności języka hebrajskiego, jako ojczystego (za co został skazany przez władze administracyjne na osiem dni aresztu) i uczestniczył w kampaniach wyborczych syjonistów do Rady Państwa (1907 i 1911). W październiku 1909, po pięcioletnich staraniach, doprowadził do otwarcia we Lwowie Żydowskiego Domu Akademickiego. W r. 1910 podjął pracę adwokacką w sprawach karnych. Był działaczem Stow. Kandydatów Adwokackich i t.r. zreferował w artykule O organizacji adwokatury słów kilka na łamach „Palestry” (nr 2) postulaty swego środowiska wobec nowej ordynacji adwokatury lwowskiej. W r. 1913 został wpisany na listę adwokatów lwowskich i otworzył własną kancelarię adwokacką. Podczas pierwszej wojny światowej służył w stopniu oficerskim w armii austro-węgierskiej.

Po pogromie ludności żydowskiej we Lwowie w listopadzie 1918 pracował S. w Komitecie Ratunkowym, jako członek jego prezydium. Współpracował z amerykańską organizacją pomocy dla Żydów w Europie Joint Distribution Committee i z jej funduszy zorganizował kasę kredytową oraz dostawy maszyn i narzędzi dla rzemieślników. T.r. został przyjęty do naczelnych władz Organizacji Syjonistycznej Galicji Wschodniej (potem Mpol. Wschodniej, OSMW). W r. 1922 wszedł w skład Rady Naczelnej Związku Żydowskich Towarzystw Spółdzielczych w Warszawie i został członkiem prezydium jego ekspozytury we Lwowie. Bojkot wyborów parlamentarnych przez Ukraińców jesienią t.r. umożliwił sukces syjonistów wschodniogalicyjskich; S. uzyskał mandat poselski z listy nr 17 Komitetu Zjednoczonych Stronnictw Narodowo-Żydowskich w okręgu nr 52 (Stryj-Drohobycz-Turka-Skole-Dolina-Kałusz). W Sejmie został członkiem Związku Żydowskich Posłów Sejmowych i Senatorów Mpol. Wschodniej, wchodzącego w skład Koła Żydowskiego; był wiceprezesem Komisji Komunikacyjnej, członkiem Komisji Rolnej i Prawniczej, uczestniczył ponadto w pracach szeregu komisji nadzwycz., m.in. w powołanej 29 XII 1925 komisji oszczędności w administracji, w r. 1926 – komisji dla zbadania dostaw kolejowych (jako jej przewodniczący), a w r.n. – podkomisji dla opracowania nowego prawa prasowego. Uznanie w szerokich kręgach ludności uboższej, nie tylko żydowskiej, zyskała mu praca nad ustawą o ochronie lokatorów. S. przede wszystkim zabiegał o zapewnienie ochrony lokatorom małych mieszkań, zgłosił poprawkę rozciągającą ochronę najemców także na drobnych rzemieślników i posiadaczy straganów; ogłosił ją potem pt. Ustawa o ochronie lokatorów. Tekst z komentarzem przy uwzględnieniu całokształtu dyskusji w Sejmie i Senacie (W. 1924). Drukiem ukazała się również jego mowa z 28 X 1925 na temat sytuacji więźniów w Polsce („Dyskusja w sprawie więziennictwa. Przemówienia sejmowe posłów Sommersteina, Prystupy, Jeremicza, Uziębły i Chruckiego”, W. 1925), w której napiętnował nadużywanie aresztu prewencyjnego wobec podejrzanych w sprawach politycznych. Wystąpienie to zapoczątkowało współpracę S-a z posłami mniejszości białoruskiej i ukraińskiej oraz komunistami. Dn. 22 VI 1926 podpisał wraz z nimi wniosek nagły o uwolnienie więźniów politycznych oraz o zniesienie kary śmierci i sądów doraźnych, a 10 XII t.r. – wniosek o śledztwo sejmowe w sprawie rozpędzenia przez policję wiecu Białoruskiej Włościańsko-Robotniczej «Hromady». T.r. zgłosił ponad 130 poprawek do ustawy o reformie rolnej, m.in. dotyczących przyznania prawa do korzystania z reformy drobnym dzierżawcom, którzy w r. 1915 zostali wysiedleni, bądź uciekli w głąb Rosji, oraz dopuszczenia Żydów małorolnych do nabycia parcelowanej ziemi. Również i ją opublikował: Ustawa o wykonaniu reformy rolnej. Tekst z komentarzem przy uwzględnieniu całokształtu dyskusji w Sejmie i Senacie (Lw. 1926). Na posiedzeniu 29 I 1927 poddał wszechstronnej analizie stan prawny państwa, wskazując na omijanie konstytucji z powodu braku przepisów wykonawczych, dalszego funkcjonowania sprzecznych z nią ustaw i ograniczeń narzuconych przez zaborców, np. numerus minimus dla kwalifikowanych aplikantów sędziowskich – Żydów. Domagał się, by projekt pragmatyki sędziowskiej utrzymał zakaz udziału sędziów w życiu partyjnym i politycznym. W imieniu Komisji Regulaminowej i Nietykalności Poselskiej 4 II t.r. protestował przeciw wydaniu sądom, bez uprzedniego zezwolenia Sejmu, białoruskich posłów komunistycznych. Jako znawca prawa skarbowego i bankowego referował unifikacyjną ustawę karno-skarbową, przyjętą prawie bez zmian w postaci przezeń przedstawionej. Ogłosił: Ustawa karno-skarbowa. Tekst z komentarzem przy uwzględnieniu całokształtu dyskusji w Sejmie i Senacie oraz ustawodawstwa karnego wszystkich trzech dzielnic (W. 1927) i Polskie prawo bankowe. Tekst z komentarzem i syntezą przy uwzględnieniu specjalnym prawa o spółkach akcyjnych (W. 1928).

Jednocześnie działał S. jako adwokat; w l. 1925–32 był wiceprezesem Izby Adwokackiej we Lwowie i prowadził kampanię na rzecz wolności przesiedlania się adwokatów do innych dzielnic Polski. W łonie OSMW był związany z frakcją «większościową» Leona Reicha. W r. 1925, po zjednoczeniu dzielnicowych struktur syjonistycznych, został członkiem Rady Naczelnej Organizacji Syjonistycznych w Polsce. Wystąpił z niej w lutym 1926, po podjętej przez syjonistów z byłego Król. Pol. krytyce porozumienia zawartego przez grupę Reicha z premierem Władysławem Grabskim. W r. 1927 został prezesem Tow. «Dom Zdrowia dla Akademików Żydowskich», które podjęło budowę sanatorium dla gruźlików w Worochcie. Przed wyborami 1928 r. był czynny w pertraktacjach nad utworzeniem bloku mniejszości narodowych; w wyborach tych mandatu nie zdobył. Był wraz z Reichem inicjatorem, następnie prezesem zarządu, założonego w r. 1928 we Lwowie Centralnego Banku Spółdzielczego – spółki kupców i rzemieślników żydowskich. Wchodził też w skład Rady Centralnej Akademickiego Związku Syjonistycznego. W maju 1929, na konferencji w Stryju, został wybrany w wyniku porozumienia pomiędzy frakcjami OSMW na wiceprezesa jej Centralnego Komitetu (pozostał nim aż do r. 1939).

W r. 1930 został S. wybrany na posła z listy Bloku Narodowo-Żydowskiego w okręgu nr 70 (m. Lwów). Należał do Żydowskiego Klubu Parlamentarnego (ŻKP). W r. 1932 został przez prezydenta Ignacego Mościckiego mianowany członkiem Naczelnej Rady Adwokackiej (od r. 1935 był członkiem z wyboru jako delegat lwowskiej Izby Adwokackiej), zasiadał w jej Komitecie Wykonawczym (do r. 1938) i Sądzie Dyscyplinarnym. W r. 1933 był współzałożycielem w Warszawie komitetu antyhitlerowskiego. W r. 1935 wszedł w skład egzekutywy Ogólnej Organizacji Syjonistycznej w Polsce (OOSwP) jako jeden z dwóch przedstawicieli OSMW. T.r. został zgłoszony przez trzy centrale syjonistyczne (OSMW, OOSwP oraz Organizację Syjonistyczną Mpol. Zachodniej i Śląska) jako kandydat do mandatu poselskiego ze Lwowa i został wybrany na kolejną kadencję; w r. 1938 wybór ponowiono. W l. 1935–9 był S. prezesem ŻKP oraz członkiem sejmowych Komisji: Prawniczej, Administracyjno-Samorządowej i Budżetowej. Także podczas tej kadencji przede wszystkim bronił interesów i godności Żydów; występował prawie na każdej sesji, gdyż na skutek bojkotu wyborów przez większość stronnictw żydowskich, a potem nowej ordynacji (z r. 1935), w sejmie było zaledwie kilku posłów żydowskich. W licznych interpelacjach protestował przeciwko dążeniom do wprowadzenia ustawodawczego numerus clausus, ograniczającego dostęp Żydów do wyższych uczelni i wolnych zawodów, jaskrawym przejawom dyskryminacji, jak zarządzenia rektorskie wprowadzające oddzielne miejsca dla studentów – Żydów, bierności władz wobec rozruchów antysemickich na wyższych uczelniach. Przyznając, że Polska na arenie międzynarodowej konsekwentnie popiera sprawę utworzenia żydowskiej siedziby narodowej w Palestynie, sprzeciwiał się programowi emigracji Żydów jako jedynemu sposobowi na rozwiązanie kwestii żydowskiej. W wystąpieniu z 24 II 1936 obarczył czynniki rządowe odpowiedzialnością za szerzenie się komunizmu wśród ludności żydowskiej, gdyż nie przeciwdziałały antysemityzmowi. Zarzucał też władzom, że – na skutek negatywnego stosunku do żydowskiego szkolnictwa zawodowego – Żydów zepchnięto do getta ekonomicznego kilku zawodów. Zasadniczy sprzeciw zgłosił m.in. wobec projektów ustaw o ustroju szkolnictwa, o szkołach prywatnych, o zmianach ustroju sądów powszechnych, o ustroju adwokatury, o zakazie uboju rytualnego. Stanowczo protestował przeciw wszelkim propozycjom ograniczenia ciał ustawodawczych i samorządowych w ich zasadniczych funkcjach. W marcu 1938 współorganizował strajk aplikantów adwokackich na znak sprzeciwu wobec zamknięcia list adwokackich. Był autorem kilkuset poprawek do różnych ustaw; przeważnie były one przez Sejm odrzucane. Dn. 5 I 1937 w imieniu mniejszości żydowskiej zadeklarował poparcie ustawy o zaciągnięciu pożyczki zagranicznej na cele obronne państwa, oraz 2 III 1939 złożył oświadczenie o gotowości «ponoszenia [przez Żydów] wszelkich wysiłków i ofiar dla ugruntowania politycznej i gospodarczej potęgi Państwa, a przede wszystkim dla podniesienia potencjału obronnego».

W l. trzydziestych był S. też bardzo aktywny poza sejmem. W r. 1936 uczestniczył w I Światowym Kongresie Żydowskim w Genewie i wszedł w skład Komitetu Administracyjnego powołanego na nim World Jewish Congress (WJC). Był współzałożycielem Małopolskiego Związku Rolników i Żydowskiego Tow. Rolniczego; publikował w dziennikach: „Lemberger Togblat”, „Moment”, „Nasz Przegląd”, w periodyku kulturalnym „Opinia”, oraz w fachowych czasopismach prawniczych. Należał do dyrektorium «Keren Hajesod» (Fundusz Podwalin) na Mpol. Wschodnią i uczestniczył w jego kampaniach zbiórkowych. Pracował też w wielu innych organizacjach, m.in. we lwowskiej placówce «Bnei-Brith», w Związku Szkolnictwa Zawodowego, Auxillium Academicum Judaicum i Żydowskim Klubie Sportowym «Hasmonea». W r. 1938 założył we Lwowie Komitet Pomocy dla Uchodźców Żydowskich z Niemiec.

Po wybuchu drugiej wojny światowej został S. pod koniec września 1939 aresztowany we Lwowie przez władze sowieckie i był przez kilka miesięcy więziony w Kijowie, a następnie zesłany w głąb ZSRR. Po odnowieniu stosunków dyplomatycznych pomiędzy rządem RP i ZSRR ambasador Stanisław Kot już jesienią 1941 rozpoczął starania o zwolnienie S-a, wówczas przebywającego w ciężkim stanie zdrowia w szpitalu więziennym w Bałaszowie pod Saratowem. Mimo uzyskania formalnej zgody władz sowieckich, zwolnienie nie nastąpiło i 17 IX r.n. Eugeniusz Lubomirski w imieniu ambasadora poruszył sprawę S-a w rozmowie z przebywającym w ZSRR wysłannikiem amerykańskim W. Wilkie’m. Jednak S. został uwolniony dopiero na początku 1944 i w wyniku zabiegów Wandy Wasilewskiej sprowadzony do Moskwy. W kwietniu t.r. wszedł do Zarządu Głównego (ZG) Związku Patriotów Polskich (ZPP) i objął kierownictwo jego Biura Prawnego. Po podjęciu prac nad kodyfikacją Wojskowego Kodeksu Karnego był nominalnym przewodniczącym specjalnej komisji, powołanej 4 IV t.r. przez Prezydium ZG ZPP do przygotowania wykładni politycznej jego norm prawnych, w których drastycznie zostały podniesione represje karne. W lipcu t.r. został członkiem Komitetu Organizacyjnego Żydów Polskich w ZSRR. Zabiegał o zniesienie ograniczeń przy wstępowaniu Żydów do WP i o mianowanie dla nich rabinów. W składzie Prezydium ZG ZPP uczestniczył 18 VII t.r. w posiedzeniu z przybyłą z kraju delegacją Krajowej Rady Narodowej (KRN), na którym omawiano formę przyszłej władzy naczelnej w Polsce.

Desygnowany przez ZG ZPP, wszedł S. do powołanego w Moskwie 21 VII 1944 Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN); współsygnował jego Manifest, a po przyjeździe do Lublina został kierownikiem Resortu Odszkodowań Wojennych. Na wniosek Prezydium ZG ZPP z 25 VII t.r. dokooptowany do KRN, złożył ślubowanie na III Sesji 15 VIII; uczestniczył w pracach Komisji: Prawniczej, Regulaminowej, Skarbowo-Budżetowej, Wyznań i Narodowości. Mimo że we wszystkich tych instancjach wielokrotnie używano go jako eksperta prawnego, nie cieszył się zaufaniem: «można się go radzić, ale nie rozumie istoty spraw naszych, nie rozumie nowych czasów» (Edward Osóbka-Morawski, wg L. Chajna). W sierpniu 1944 wszedł w skład komisji dla zbadania zbrodni hitlerowskich w obozie koncentracyjnym na Majdanku. Układał projekt regulaminu KRN, a 6 IX t.r. współtworzył projekt reformy rolnej. Dn. 15 IX t.r., na posiedzeniu PKWN w Lublinie, został S. skrytykowany za artykuł na łamach „Prawdy” ukazujący w negatywnym świetle stan stosunków polsko-żydowskich; odmówił jednak stanowczo odwołania swoich tez. Jesienią 1944 nie zgodził się na poparcie nielegalnej Koordynacji Syjonistycznej, która organizowała przerzut Żydów z diaspory do Palestyny (tzw. Bricha). W październiku t.r. współorganizował Centralny Komitet Żydów w Polsce (CKŻ) i został obrany jego reprezentantem na zjazd Rady Żydów Polskich w Ameryce, który miał odbyć się w Nowym Jorku. Również jesienią spotkał się potajemnie z Witoldem Bieńkowskim, kierownikiem referatu żydowskiego w Delegaturze Rządu na Kraj, i obiecał swą pomoc przy wysyłaniu kurierów do Londynu; do realizacji tych planów nie doszło z powodu aresztowania Bieńkowskiego. W tym samym czasie Stanisław Mikołajczyk w rozmowie z przewodniczącym KRN Bolesławem Bierutem w Moskwie proponował włączenie S-a do przyszłego rządu. Jednak w utworzonym niedługo potem Rządzie Tymczasowym S. otrzymał tylko funkcję dyrektora Biura Odszkodowań Wojennych (31 XII 1944 – 28 VII 1945). Wskutek sprzeciwu I. Sierowa, nadzorującego działalność NKWD w Polsce, nie dostał też zgody na wyjazd do USA. Jako przedstawiciel centrowej partii syjonistycznej «Ichud» (Jedność) został powołany do Tymczasowego Prezydium CKŻ ustanowionego na międzypartyjnej naradzie 15 I 1945 w Lublinie. W ukonstytuowanym 2 II t.r. Prezydium CKŻ objął funkcję przewodniczącego, stanął na czele resortów kultury i propagandy oraz (wespół z Gustawem Alefem Bolkowiakiem ) pomocy prawnej i interwencji. Wszedł również do Rady Redakcyjnej organu CKŻ „Dos Naje Leben” (Nowe Życie). S. odegrał ważną rolę w uzyskaniu zgody i zorganizowaniu repatriacji z ZSRR 140 tys. Żydów – przedwojennych obywateli RP – w ramach polsko-radzieckiej umowy repatriacyjnej (miał nawet w związku z tym być przyjęty przez J. Stalina). W ramach CKŻ starał się w pierwszej kolejności zapewnić im, oraz ocalałym z holocaustu, pomoc materialną. Za nakaz chwili uważał produktywizację Żydów, tj. stworzenie dla nich sieci warsztatów pracy, popieranie spółdzielczości i krzewienie hasła zatrudnienia w przemyśle. W tym celu zabiegał u władz polskich o osiedlanie Żydów na tzw. Ziemiach Odzyskanych. Domagał się też specjalnej pomocy dla Żydów wracających z obozów koncentracyjnych. W dużej mierze dzięki jego staraniom, już w lipcu 1945 mógł wznowić działalność w Polsce Joint. Delegowany na Konferencję WJC w Paryżu (19 VII 1945) brał S. udział w zakładaniu jego Wydz. Ekonomicznego, któremu potem przewodniczył; był też członkiem prezydium Sekcji Europejskiej WJC. Na Kongresie Żydowskim w Londynie (wrzesień 1945) prowadził rozmowy z władzami Jointu w Europie. Wziął też udział w spotkaniu z posłami Labour Party. Ówczesne wystąpienia polityczne S-a w znacznym stopniu dostosowane były do oficjalnej linii propagandowej; za uległość wobec władz komunistycznych krytykowali go niektórzy działacze «Ichudu». Na posiedzeniach Prezydium CKŻ (25 III i 28 IV 1945) i KRN (w maju i lipcu t.r.) oskarżał Armię Krajową o mordowanie Żydów i wnioskował wystąpienie z żądaniem zobowiązania wszystkich organów bezpieczeństwa do «nasilenia akcji przeciwko bandytom spod znaku AK». Zawarcie sojuszu między Polską a ZSRR określił jako «radosny fakt», który zabezpieczy «spokojne życie pozostałej resztki ludności żydowskiej». Dn. 19 X 1945 wybrano go do delegacji CKŻ, która miała udać się do Stanów Zjednoczonych i Kanady, by uzyskać pomoc od tamtejszej diaspory. Przeciwko udziałowi S-a w charakterze delegata CKŻ, a nie – jak pozostali – reprezentanta grupy politycznej, występował bundowiec Salo Fiszgrund; potem usiłowano usunąć S-a ze składu delegacji z powodu choroby. Ostatecznie jednak stanął na czele delegacji; przybyła ona do Nowego Jorku w kwietniu 1946. Rażony paraliżem, nie odzyskał już zdrowia; pozostał pod opieką córki. Zmarł 25 V 1957 w Middletown (N.Y.); zgodnie z testamentem ciało przewieziono do Izraela i pochowano w Tel Awiwie. S. był odznaczony Krzyżem Grunwaldu III kl. (1945).

S. był żonaty i miał jedną córkę, zamężną i zamieszkałą w USA.

Chojnacki W., Bibliografia polskich publikacji podziemnych wydanych pod rządami komunistycznymi w latach 1939–1941 i 1944–1953. Czasopisma, druki zwarte, druki ulotne, [Wyd.] W. Chojnacki, M. Jastrzębski, W. 1996; Hoesicka bibliogr. prawn., IV; Hoesicka bibliografia prawnicza polska 1918–1928, Zest. S. Łoza, W. 1930; Enc. Judaica (Jerusalem), XV, XVI; Encyclopedia of Zionism and Israel, Ed. R. Patai, New York 1971 (N. M. Gelber); Leksykon fun der najer jidišer literatur, New York [b.r.w.] III; Album skorowidz Senatu i Sejmu 1935–40; Almanach i leksykon żydostwa polskiego, Lw. 1939 II–III s. 424–7, 885–90; Almanach żydowski, Wyd. H. Stachel, Lw. [1937]; Mołdawa T., Ludzie władzy 1944–1991, W. 1991; Parlament RP 1919–1927, W. 1928; Rzepeccy, Sejm i Senat 1922–7 (fot. s. 313); Zieleniewski, Sejm i Senat 1935–40 (fot.); Skład osobowy Sejmu Rzeczypospolitej w dniu 5 lutego 1923, W. 1923 s. 32; Tomaszewska A., Spis posłów do Krajowej Rady Narodowej 1943–1947, W. 1983, w: W czterdziestą rocznicę powstania Krajowej Rady Narodowej. Materiały i dokumenty, W. 1984 s. 66, 92, 94, 96, 108, 113, 116, 129, 133, 138; – Ajnenkiel A., Parlamentaryzm II Rzeczypospolitej, W. 1975; Chodakiewicz M. J., Żydzi i Polacy 1918–1955. Współistnienie – zagłada – komunizm, W. 2000; Fuks M., Prasa żydowska w Warszawie 1823–1939, W. 1979; Głowacki A., Uwagi o Komitecie Organizacyjnym Żydów Polskich przy Związku Patriotów Polskich w ZSRR, w: Dzieje Żydów w Łodzi 1820–1944. Wybrane problemy, Red. W. Puś, S. Liszewski, Ł. 1991 s. 284, 286, 293, 296; Hass L., Zasady w godzinie próby. Wolnomularstwo w Europie Środkowo-Wschodniej 1929–1941, W. 1987; Jaworski W., Struktura i wpływy syjonistycznych organizacji politycznych w Polsce w latach 1918–1939, W. 1996 s. 35, 42, 49, 54, 57, 92, 105, 107, 113–14; Kersten K., Pogrom kielecki – znaki zapytania, w: Polska – Polacy – mniejszości narodowe, Red. W. Wrzesiński, Wr. 1992; Litvak Y., [Życie i działalność polityczna Emila Sommersteina w ZSRR w czasie drugiej wojny światowej] (w jęz. hebrajskim), w: Gal-Ed. On the history of the Jews in Poland, Vol. 12: 1991; Malamed V., Evrei vo L’vove (XIII – pervaja polovina XX veka). Sobytija, obščestvo, ludi, L’vov 1994 s. 142, 163, 174, 252; Najnowsze dzieje Żydów w Polsce w zarysie (do 1950 roku), Red. J. Tomaszewski, W. 1993; Pietrzak M., Reglamentacja wolności prasy w Polsce (1918–1939), W. 1963; Studies on Polish Jewry 1919–1939, Ed. J. A. Fishman, New York 1974 s. 85, 92, 190; – AK w dokumentach, I; Berling Z., Wspomnienia, W. 1991; Chajes W., Semper fidelis. Pamiętnik Polaka wyznania mojżeszowego z lat 1926–1939, Wyd. J. P. Pierzchała, Kr. 1997; Chajn L., Ścieżkami wspomnień, w: Takie były początki, W. 1965; Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich, W. 1973–4 VII–VIII; Dokumenty życia społecznego Żydów polskich (1918–1939) w zbiorach Biblioteki Narodowej, Oprac. B. Łętocha, A. Cała, Z. Głowicka, W. 1999; Dzieje Żydów w Polsce 1944–1968. Teksty źródłowe, Oprac. A. Cała, H. Datner-Śpiewak, W. 1997 s. 17, 75, 77, 97, 105–8; Fiderkiewicz A., Kraków–Warszawa–Londyn, W. 1970; Hartglas A., Na pograniczu dwóch światów, Oprac. J. Żyndul, W. 1996; Kot S., Listy z Rosji do gen. Sikorskiego, Londyn 1956; Osóbka-Morawski E., Dziennik polityczny 1943–1948, Gd. 1981 s. 28–9, 54, 63; Polska Ludowa. Materiały i studia, W. 1965 IV (Spraw. S-a, jako kierownika Resortu Odszkodowań Wojennych z 20 X 1944); Posłowie rewolucyjni w sejmie (lata 1920–1935), W. 1961; Protokoły Prezydium Zarządu Głównego Związku Patriotów Polskich w ZSRR (czerwiec 1943 – lipiec 1944 r.), w: Archiwum Ruchu Robotniczego, W. 1975 II; Różański H., Śladem wspomnień i dokumentów (1943–1948), W. 1987; Singer B., Od Witosa do Sławka, Paryż 1962 s. 162–3; Smolar H., Ojf der lecter pozicje, mit der lecter hofnung In Pojln noch der cvejter velt milchome, Tel-Aviv 1982; Sommerstein E., Ludzkie i materialne straty wojenne polskich Żydów (wywiad S-a z r. 1945), Tłum. J. Korzeniowski, „Kalendarz Żydowski” [R. 6:] 1988/1989 s. 177–80; Sprawa polska w czasie drugiej wojny światowej na arenie międzynarodowej. Zbiór dokumentów, Red. S. Stanisławska, W. 1965; Sprawozdanie Dyrekcji c.k. Gimnazjum V we Lwowie za r. szk. 1901, Lw. 1901 s. [94]; Sprawozdanie Dyrekcji c.k. Wyższego Gimnazjum w Tarnopolu za r. szk. 1894, Tarnopol 1894 s. 52; Teczka specjalna J. W. Stalina. Raporty NKWD z Polski 1944–1946, Oprac. T. Cariewskaja i in., W. 1998; Wspomnienia Wandy Wasilewskiej, w: Archiwum Ruchu Robotniczego, W. 1982 VII; – „IKC” 1932 nr 335 s. 11; „Przekrój” 1939 nr 1; „Wieś Współ.” R. 4: 1960 nr 5 (list A. Witosa do redakcji); „Z pola walki” 1964 nr 4, 1970 nr 3; – AAN: Biuro Prezydialne KRN, Wydz. personalny t. 341 p. 2 (fot.); AGAD: Ks. metrykalna urodzeń gminy wyznania mojżeszowego w Trembowli z l. 1877–91, k. 82 nr 59; ŻIH: CKŻ w Pol. – Prezydium 303/1 (passim), 303/2 k. 1–12, Piasecki H., Kronika wystąpień parlamentarnych posłów żydowskich w Sejmie RP w l. 1919–1939. Rozdział 2, 4–5 (mszp.).

Alicja Pacholczykowa