Starczewska (Starczewska-Chorążyna) Halina Feliksa, pseud. Szczęsna, Karolek (1895–1986), inżynier chemik, działaczka niepodległościowa i konspiracyjna.
Ur. 24 X w Warszawie, była córką Franciszka (1861–1943), urzędnika Gazowni Miejskiej, i Marii z Życieńskich (1870–1935), nauczycielki muzyki. Braćmi S-iej byli: Jerzy Stanisław (1887–1979), uczestnik II i III powstania śląskiego, od r. 1924 menadżer muzyczny w USA, Jan (zob.) i Franciszek (1906–1945), inżynier sieci tramwajów miejskich w Warszawie, więzień Pawiaka oraz obozów koncentracyjnych Auschwitz i Neuengamme (zginął na statku «Cap Arcona»).
W l. 1906–12 uczyła się S. w Żeńskim Prywatnym Zakł. Naukowym Pauliny Hewelke. W r. szk. 1913/14, po zdaniu państw. egzaminu nauczycielskiego, była na tej pensji nauczycielką przyrody w trzech najniższych klasach. W czerwcu 1914 ukończyła Kursy Pedagogiczno-Naukowe Żeńskie prowadzone przez Katolicki Związek Kobiet Polskich w Warszawie, a w r. 1915 kurs Sekcji Technicznej Tow. Kursów Naukowych. W listopadzie 1915 rozpoczęła studia na Wydz. Chemii Politechn. Warsz. w grupie pierwszych trzynastu kobiet, które dopuszczono na tę uczelnię. Studia przerwała w styczniu 1917, wstąpiwszy do Polskiej Organizacji Wojskowej (POW). Posługiwała się tam pseud. Szczęsna. Z początku była wywiadowczynią w Żeńskim Oddz. Lotnym, następnie adiutantką komendy Okręgu I b (Warszawa-Miasto), kierowniczką kancelarii tejże komendy, wreszcie kierowniczką tzw. biura paszportowego zajmującego się legalizacją członków POW (listopad t.r. – marzec 1918). W końcu 1917 zorganizowała ucieczkę z więziennego oddziału Szpitala Ujazdowskiego żołnierza POW – Stanisława Mackiewicza, skazanego na karę śmierci przez niemiecki sąd wojskowy. Potem kierowała Sekcją Żeńską w Wydz. VII (intendentury) Komendy Naczelnej (KN) nr I (warszawskiej) do października 1918, a w końcu pracowała w Komisji Likwidacyjnej Oddziałów Żeńskich. Po odzyskaniu niepodległości przekazana do dyspozycji Oddz. II Sztabu Generalnego WP, pełniła zadania kurierki, przeprowadzając przez front polsko-sowiecki emisariuszy i przenosząc rozkazy na trasie Warszawa–Wilno–Mińsk. W kwietniu 1919, ujęta przez oddział Armii Czerwonej w czasie wykonywania zadania, została odbita w przeddzień rozprawy przed Tryb. Rewolucyjnym w Ejszyszkach (pow. lidzki). W r.n. pracowała w sztabie placówki kijowskiej (KN nr III), prowadząc sprawy wywiadu wojskowego. Za swe ówczesne czyny otrzymała Krzyż Virtuti Militari V kl. (1922), dwukrotnie Krzyż Walecznych (1921), a potem także Krzyż Niepodległości (1931).
W l. 1920–2 kontynuowała S. studia i uzyskała dyplom inżyniera chemika ze specjalnością w zakresie chemii fizycznej (pierwszy dyplom dla kobiety w dziejach Politechn. Warsz.). Już w czasie studiów była asystentką Wojciecha Świętosławskiego, z którym następnie współpracowała aż do r. 1939. Najpierw, w l. 1922–7, była starszym asystentem w kierowanej przez niego Katedrze Chemii Fizycznej Uniw. Warsz. Prowadziła wówczas badania z dziedziny termochemii i kalorymetrii. Wykonała precyzyjne pomiary ciepeł spalania benzochinonu, betanaftolu i antrachinonu oraz skorygowała i skorelowała liczne dane dla pochodnych tych związków. Wyniki badań publikowała wspólnie ze Świętosławskim, m.in. w „Rocznikach Chemicznych”, „Bulletin de la Société Chimique de France” i „Journal de chimie physique”. Gdy w r. 1928 Świętosławski objął kierownictwo Działu Węglowego w przeniesionym ze Lwowa do Warszawy Chemicznym Inst. Badawczym (ChIB). powierzył S-iej stanowisko asystenta. Mianowana wkrótce adiunktem stanowiła, wraz z Błażejem Rogą i Michałem Chorążym (za którego wyszła za mąż w poł. l. trzydziestych), podstawowy zespół badawczy Działu Węglowego. W tym okresie wykonywała pomiary ebulioskopowe i tonometryczne mieszanek spirytusowych, zajmowała się metodyką pomiarów ciepeł spalania paliw płynnych i zorganizowała pracownię cechowania termometrów wg wzorców National Bureau of Standards. Potem zajęła się procesami koksowania, zastosowaniem węgla wysokochłonnego jako nawozu w rolnictwie, wreszcie wytwarzaniem węgla aktywnego. Była współzałożycielem Polskiego Tow. Chemicznego i czynną uczestniczką jego kolejnych zjazdów (1923, 1929, 1933, 1938). Na trzecim z nich referowała swą pierwszą samodzielną pracę pt. O własnościach chłonnych węgli kamiennych, którą potem opublikowała w „Przemyśle Chemicznym” (R. 18: 1934 z. 10–12, osobno W. 1935). Otrzymała wówczas w ChIB kierownictwo Oddz. Węgla i Mas Chłonnych, gdzie m.in. pracowano nad otrzymaniem z węgla kamiennego taniego węgla aktywnego do masek przeciwgazowych i pochłaniaczy w schronach. Na wytwarzanie tego węgla uzyskała patent wspólnie ze Świętosławskim oraz kierowała jego produkcją rozpoczętą w r. 1939. Była już wówczas zastępcą kierownika Działu Węglowego (od r. 1936) i członkiem kierownictwa ChIB (od r. 1938). Równolegle przez pewien czas była sekretarką Świętosławskiego jako ministra oświecenia publicznego i wyznań religijnych.
Gdy po wybuchu drugiej wojny światowej dyrektor ChIB Kazimierz Kling otrzymał rozkaz ewakuacji Instytutu do Lwowa (6 IX 1939), S. odmówiła wyjazdu. Wówczas Kling mianował ją p.o. dyrektorem Instytutu, powierzając pieczę nad pozostałym personelem i wyposażeniem laboratoryjnym. Po ustaniu działań wojennych uruchomiła S. w ograniczonym zakresie w pomieszczeniach niezajętych przez Wehrmacht produkcję skórgumy. Już w końcu października t.r. była w konspiracji (pseud. Karolek), a w listopadzie wraz z Zygmuntem Hemplem na polecenie komendanta głównego Służby Zwycięstwu Polski (SZP), gen. Michała Karaszewicza-Tokarzewskiego, przystąpiła do organizacji tzw. komórki więziennej przy Oddz. I Dowództwa Głównego, wykorzystując pozostawienie przez władze niemieckie polskiej straży więziennej. Praca tej komórki polegała na zbieraniu informacji o tym, co się dzieje w więzieniach oraz przekazywaniu indywidualnych ostrzeżeń i grypsów. Wiosną 1940, z powodu denuncjacji, musiała S. wycofać się z tej działalności; wówczas przekazała swe obowiązki Kazimierzowi Gorzkowskiemu. Dn. 15 VII t.r., aresztowana na skutek donosu o działalności w POW, sama znalazła się w kobiecym oddziale Pawiaka – tzw. Serbii. Weszła tam w skład wewnętrznej komórki więziennej i znacznie ją rozbudowała; pracując w tzw. kolumnie sanitarnej miała możność poruszania się po całym kompleksie zabudowań więziennych. Dn. 22 IX 1941 została wywieziona w pierwszym wielkim transporcie kobiet do obozu koncentracyjnego Ravensbrück (nr obozowy 7859). Była czynna w tajnym nauczaniu obozowym na szczeblu szkoły średniej w zakresie chemii i języka niemieckiego, prowadziła również «dziennik mówiony» na podstawie prasy niemieckiej. Wg Urszuli Wińskiej, kierowała wraz z Marią Karską komórką ZWZ–AK, która na podstawie instrukcji Komendy Głównej AK z 7 IV 1944 przygotowywała akcję samoobrony na wypadek likwidacji obozu u schyłku wojny.
Po wyzwoleniu obozu przez Armię Czerwoną (1 V 1945) powróciła S. do kraju. Odbywszy rekonwalescencję, podjęła w czerwcu r.n. dawną pracę w instytucji noszącej teraz nazwę Inst. Przemysłu Chemicznego (IPCh, od r. 1948 – Główny Inst. Chemii Przemysłowej, GIChP). Była współorganizatorem filii IPCh w Gliwicach, w której zajmowała się m.in. oceną węgli aktywnych stosowanych w cukrownictwie. W r. 1950 wróciła do Warszawy i została przydzielona do Działu Studiów GIChP (od r. 1952 – Inst. Chemii Ogólnej, IChO), gdzie objęła stanowisko redaktora „Biuletynu Informacyjnego IChO”. Na emeryturę przeszła 19 V 1965. Zmarła w Warszawie 10 X 1986, została pochowana w grobie rodzinnym na cmentarzu Powązkowskim (kw. 209, III, 9/10). Poza wymienionymi odznaczeniami, wyróżniona była Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (1962), Srebrnym i Złotym Krzyżami Zasługi oraz Krzyżem AK.
W małżeństwie z Michałem Chorążym S. dzieci nie miała.
Mąż S-iej, Michał Chorąży (24 III 1904 – 11 XI 1948), ukończył w r. 1927 Politechn. Lwow. z dyplomem inżyniera chemika. Od t.r. był zatrudniony w ChIB w Warszawie. Doktorat nauk chemicznych uzyskał na Politechn. Warsz. (1931), tam też habilitował się w listopadzie 1935 i od tego czasu prowadził wykłady zlecone z koksownictwa jako docent technologii paliwa. Od 1 III 1935 do 31 VIII 1939 był dyrektorem Koksowni Wolfgang w Rudzie Śląskiej. Okres drugiej wojny światowej spędził w Warszawie, pracując w prywatnym przedsiębiorstwie torfowym «Torf». Po wojnie wrócił na Śląsk. W l. 1945–8 był m.in. dyrektorem Działu Przeróbki Chemicznej Węgla w Centralnym Zarządzie Przemysłu Węglowego w Gliwicach, dyrektorem utworzonego przez siebie Działu IV Inst. Naukowo-Badawczego w Zabrzu-Biskupicach. Współorganizował Politechn. Gliwicką (obecnie Śląską) i wykładał tam koksownictwo.
Kawalerowie Virtuti Militari. Wykazy; Księga pamięci. Transporty z Warszawy do KL Auschwitz 1940–1944, W.–Oświęcim 2000 (dot. Franciszka Starczewskiego); – Bargiełowski D., Po trzykroć pierwszy. Gen. Michał Tokarzewski-Karaszewicz, W. 2001 II; Bartoszewski W., Warszawski pierścień śmierci 1939–1944, W. 1970; Domańska R., Pawiak. Kaźń i heroizm, W. 1988; taż, Pawiak. Więzienie Gestapo. 1939–1944, W. 1978; Dziesięciolecie Polski Odrodzonej; Mazur G., Biuro Informacji i Propagandy SZP–ZWZ–AK 1939–1945, W. 1987; Pepłoński A., Wywiad w wojnie polsko-bolszewickiej 1919–1920, W. 1999; Pierwszy polski Instytut Chemiczny. Kronika 1916–1952, Oprac. Z. Bańkowski, W. 1987 s. 83, 90–94; 75 lat Instytutu Chemii Przemysłowej im. Prof. Ignacego Mościckiego, Red. B. Witowska-Mocek, W. 1997 s. 23, 288 (życiorys S-iej oprac. przez K. Zięboraka, błędnie podane nazwisko matki); Służba Polek na frontach II wojny światowej, Red. E. Zawacka, Tor. 1998 II, Red. M. Golon, K. Minczykowska, Tor. 2000 IV; Wińska U., Zwyciężyły wartości, Gd. 1985 (fot. po s. 272): Zbyszewska Z., Ministerstwo Polskiej Biedy, W. 1983; Zięborak K., Michał Chorąży (1904–1948) i Halina Starczewska-Chorążyna (1895–1986), „Przem. Chem.” R. 77: 1998 s. 427–9 (fot.); – Uniwersytet Warszawski. Skład uniwersytetu i spis wykładów, 1923/4–1926/7, W.; – Czuperska-Śliwicka A., Cztery lata ostrego dyżuru, W. 1989; Dorabialska A., Jeszcze jedno życie, Ł. 1998 (fot.); Garliński J., Niezapomniane lata. Dzieje wywiadu więziennego i Wydziału Bezpieczeństwa Komendy Głównej Armii Krajowej, W. 1993; Kiedrzyńska W., Ravensbrück, W. 1965; Lanckorońska K., Wspomnienia wojenne, [Oprac. E. Orman], Kr. 2001; Leski K., Życie niewłaściwie urozmaicone. Wspomnienia oficera wywiadu i kontrwywiadu AK, W. 1989; Olszewska-Wierzbicka M., Przeżyłam Pawiak, „Barbakan. Czas. Turystyczno-Krajoznawcze Mazowsza” 1996 nr 156–157 s. 115–17; Rudnicki A., Uwolnienie ob. Mackiewicza, w: Polska Organizacja Wojskowa. Szkice i wspomnienia, Red. J. Stachiewicz, W. 1930; Służba Ojczyźnie. Wspomnienia uczestniczek walk o niepodległość, W. 1929; Sprawozdanie z XVIII posiedzenia Kuratorium Chemicznego Instytutu Badawczego [6 IV 1937], „Przem. Chem.” R. 22: 1938 s. 193–202 i odb.; Sprawozdanie z uroczystego posiedzenia Chemicznego Instytutu Badawczego z okazji XX-lecia pracy od 1916 do 1936, W. 1937 s. 17; Śliwicki Z., Meldunek z Pawiaka, W. 1974; Wanat L., Za murami Pawiaka, W. 1987 s. 111, 122, 472; Zięborak K., Chemiczny Instytut Badawczy w latach 1922–1939 (refleksje i wspomnienia z perspektywy 80 lat), „Przem. Chem.” R. 81: 2002 s. 395–7 (fot.); – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Życie Warszawy” 1986 nr 241, 243, 246, 252, „Polimery” R. 32: 1987 nr 1 s. 35 (tu dzień ur.: 25 X); – Arch. Inst. Chemii Przem. w W.: sygn. 2486; Arch. Muz. Pomor. AK oraz Wojsk. Służby Polek w Tor.: sygn. 1268/WSK (teczka osobowa S-iej); Arch. Politechn. Warsz.: sygn. 1708 (akta studenckie S-iej, fot., świadectwa ukończenia pensji i kursów pedagog.); BUW: sygn. 2192 poz. 4b (oświadczenie S-iej w związku z procesem Marii Bortnowskiej, blokowej z Ravensbrück); CAW: sygn. KZM 2 III 31, KW 114/S.3055 (wnioski odznaczeniowe S-iej); Kom. Hist. Kobiet w Walce o Niepodległość w W.: sygn. II/c–8, II/R–18; Muz. Niepodległości w W.: Kartoteka Pawiaka; – Informacje bratanka, Jerzego Starczewskiego oraz Kazimierza Zięboraka z W.
Bibliogr. dot. Michała Chorążego: Roga B., Michał Chorąży (1904–1948), „Przem. Chem.” R. 37: 1958 s. 251–3; – Politechnika Warszawska. Kronika, Z. 1: L. akad. 1935/6 i 1936/7, W. 1938 s. 120; Politechnika Warszawska. Skład osobowy i plan studiów, 1936/7–1937/8, W. 1936–8; – Rydel J., Wspomnienia, Red. M. Kocójowa, Kr. 1991 s. 23; – Wspomnienia pośmiertne z r. 1948: „Przegl. Chem.” nr 12 s. 304–7 (W. Świętosławski, bibliogr. prac., fot.), „Przegl. Górn.” T. 4 s. 1357–9.
Marek Getter