Niewęgłowski Henryk Grach Piotr (1807–1881), uczestnik powstania listopadowego, działacz emigracyjny, matematyk. Ur. 18 I w Międzyrzeczu Podlaskim, był synem Ignacego i Salomei z Niedźwieckich. Uczył się najpierw w Łukowie, potem w Warszawie, gdzie ukończył liceum z odznaczeniem, mimo że za głoszenie poglądów demokratycznych nie chciano go dopuścić do matury. W r. 1828 zapisał się na Wydział Filozoficzno-Matematyczny Uniw. Warsz. Po wybuchu powstania zgłosił się do 7 legii akademickiej. Służył jako kanonier. Po rozwiązaniu legii został przeniesiony do 6 kompanii pozycyjnej artylerii pieszej. Brał udział w bitwach pod Grochowem, Białołęką, Ostrołęką oraz w obronie Warszawy, gdzie został ranny. W dn. 14 IX 1831 został odznaczony Srebrnym Krzyżem Virtuti Militari i awansował na podporucznika. W r. 1832 przybył do Francji, skierowany do Avignon, skąd za polityczne wystąpienia (był zwolennikiem Joachima Lelewela) przez władze Zakładu przeniesiony został karnie w listopadzie 1832 do Bourges. Nie zaprzestał jednak działalności politycznej. Podpisał manifest skierowany przeciwko Józefowi Dwernickiemu. W r. 1834 wstąpił do Tow. Demokratycznego Polskiego (TDP). Pełnił funkcję sekretarza Sekcji Paryskiej TDP. Od maja do października t. r. wydawał pismo „Postęp” – półoficjalny organ TDP. Pismo to po ukazaniu się 11 numerów przestało wychodzić z powodu braku funduszy i rozłamu w Sekcji Paryskiej. Do głosu doszli wtedy tzw. «Węglarze», zwolennicy zjednoczenia, odrzucający zasadę odrębnego działania TDP. Atakowali oni N-ego za jego przemówienie na obchodzie rocznicy powstania w r. 1834. W połowie lutego 1835 usunięto N-ego z TDP, ale na skutek jego odwołania decyzję cofnięto. Po przeniesieniu Sekcji Centralnej do Poitiers N. pozostał w Paryżu, zakładając Sekcję Panthéon, która zapoczątkowała powstanie «Zjednoczenia». N. stał się wtedy zwolennikiem reform w TDP i zjednoczenia całej emigracji. Propozycje swoje wysuwał na zebraniach 1 X 1836 i 26 III 1837. W maju 1837 został definitywnie skreślony z TDP i rozpoczął działalność w «Zjednoczeniu» jako sekretarz Gminy Paryskiej oraz redaktor pisma „Polak” (1837–9), organu tego stronnictwa. Następnie N. odsunął się od czynnej działalności politycznej. Nie pozostał jednak obojętny na to, co działo się na emigracji i na świecie. W r. 1848 wszedł w skład Komitetu Emigracji Polskiej, podpisał odezwę do Parlamentu Frankfurckiego, a w r. 1862 kandydował do Stałego Komitetu Emigracji Polskiej i otrzymał 80 głosów. N. otrzymywał żołd przyznany emigrantom polskim przez rząd francuski, ale suma ta była niewystarczająca na utrzymanie licznej rodziny, dorabiał więc lekcjami matematyki.
Chęć zdobycia uprawnień nauczania, jak i zamiłowanie do matematyki skłoniły N-ego do zapisania się na Sorbonę. Dyplom ukończenia nauk matematycznych (licencié ès sciences mathématiques) otrzymał 21 V 1842, ale nie mógł dostać posady w państwowych szkołach paryskich, a na prowincję nie chciał wyjeżdżać. Od r. 1844 był korepetytorem w liceum Ludwika IV, a w późniejszych latach egzaminatorem w tym liceum. Sytuacji materialnej N-ego nie poprawiło otrzymanie stanowiska profesora w Wyższej Szkole Polskiej na Montparnasse, w której od r. 1850 do zamknięcia szkoły w r. 1871 wykładał matematykę i mechanikę. W l. 1859–65 był dyrektorem tej szkoły. W r. 1850 złożył prośbę o przywrócenie mu żołdu. W t. r. starał się ponownie o posadę w szkolnictwie państwowym francuskim, ale mimo poparcia ks. Adama Czartoryskiego ministerstwo odmówiło mu dwukrotnie (7 VII i 30 IX 1854), proponując pracę poza Paryżem. N. czynił także starania o otrzymanie katedry na Uniw. Lwow. lub Uniw. Krak. Korespondencję w tej sprawie prowadził w l. 1867 i 1868, ale – jak twierdził – nikt go nie popierał i katedry nie otrzymał. Od r. 1862 był członkiem Tow. Historyczno-Literackiego w Paryżu. Od r. 1869 wykładał mechanikę rozumową w Tow. Nauk Ścisłych, które powstało w Paryżu z inicjatywy Jana Działyńskiego (byłego ucznia N-ego) i urządzało publiczne wykłady. N. jednak do tego Towarzystwa nie należał.
W r. 1852 ukazała się w Paryżu drukiem pierwsza praca N-ego Geometria wydana jego kosztem. Następne podręczniki matematyki wydawał dzięki stałej pomocy J. Działyńskiego. W r. 1866 ukazała się w Paryżu Arytmetyka z teorią przybliżeń liczebnych, w r. 1869 drugie poszerzone i zmienione wydanie Geometrii (Geometria płaska i przestrzenna). W r. 1870 wyszła Trygonometria prostokreślna i sferyczna, a w r. 1873 Mechanika rozumowa (2 tomy), najwyżej ceniona praca N-ego, oraz w r. 1879 Algebra elementarna, która miała 5 wydań (ostatnie w r. 1902). Podręczniki te napisane były jasno i zwięźle, poprawnym językiem polskim. N. wysyłał je do kraju, pisał je głównie dla szkół polskich, ale dochodu mu one nie przynosiły, mimo że np. Rada Szkolna Lwowska w r. 1869 zaleciła zakupienie podręcznika Geometrii do wszystkich bibliotek szkolnych. Natomiast artykuły jego, nadsyłane do „Pamiętnika Towarzystwa Nauk Ścisłych w Paryżu” były z reguły odrzucane przez redakcje jako popularne, a nie czysto naukowe. W r. 1871 po zamknięciu Wyższej Szkoły Polskiej utrzymywał się tylko dzięki zwiększonej pomocy J. Działyńskiego, którego niespodziewana śmierć w r. 1880 postawiła N-ego w skrajnej nędzy. Ogłoszono wtedy w pismach krajowych zbiórkę pieniężną, wymieniając zasługi N-ego dla nauki. N. zmarł 20 III 1881 w Paryżu. Pochowany został na cmentarzu Montparnasse. Miał 5 dzieci, z których syn Bolesław Aleksander (ur. w r. 1848) był również matematykiem.
Korbut, III 203; W. Enc. Ilustr., (fot); Gerber R., Studenci Uniw. Warsz. 1808–1831, Wr. 1977; Tyrowicz, Tow. Demokr. Pol.; Lista imienna uczniów Królewskiego Warszawskiego Uniwersytetu w r.b. 1829/30, W. 1930; – Bieliński, Uniw. Warsz., III 152–3; Dianni J., Wachułka A., Tysiąc lat polskiej myśli matematycznej, W. 1962 s. 211–19; Gadon L., Wielka Emigracja, Wyd. 2., Paryż 1960; tenże, Z życia Polaków we Francji, Paryż 1883; Kalembka S., Towarzystwo Demokratyczne Polskie w l. 1832–1846, Tor. 1966; Kowalski M., Zieliński K., Międzyrzeczanin – wybitny matematyk H. G. P. Niewęgłowski, „Roczn. Międzyrzecki” T. 1: 1969 s. 9–37; Księga Pamiątkowa w 50-letnią rocznicę powstania 1830 zawierająca spis imienny… oficerów, podoficerów i żołnierzy armii polskiej w tymże roku krzyżem wojskowym „Virtuti Militari” ozdobionych, Lw. 1881 s. 144; Lipkowski J., Groby polskie w Paryżu, „Roczn. Tow. Pol. Liter. Artyst. w Paryżu” 1911/12 t. 1 s. 225; Potrykowski J. A., Tułactwo Polaków we Francji, Cz. 2., Kr. 1974; Rokowska B., Niewęgłowscy – ojciec i syn, „Matematyka” R. 13: 1960 nr 3 s. 140–3; Wędzki A., Przyczynki do biografi H. G. P. N-ego w zbiorach Biblioteki Kórnickiej, „Roczn. Międzyrzecki” T. 2: 1970 s. 144–51; – „Bulletin Polonais” 1881 nr 13 s. 46; „Głos Wolny” 1867 s. 545, 1869 s. 814; „Kłosy” T. 31: 1880 s. 246, T. 32: 1881 s. 239; „Kur. Paryski” 1881 nr 2; „Kur. Warsz.” 1881 nr 71; „Prawda” 1881 nr 17 s. 199 (S. Dickstein); „Roczn. Tow. Hist. Liter.” 1870–2 s. XII; „Studia i Mater. z Dziej. Nauki Pol.” S. C, Z. 18, 1974 s. 16, 18, 19, 20 (fot.), 39, 44, 48, 51, 54, 61, 65–7, 69, 78, 88, 108; „Trzeci Maj” 1842 nr z 28 V s. 300; „Tyg. Illustr.” T. 10: 1880 s. 81–2 (W. Chodzkiewicz, fot.), T. 11: 1881 s. 215; „Tyg. Powsz.” 1881 nr 17 s. 258 (K. Grzymała, fot.); „Wiad. Pol.” 1856 nr 20; – Archives du Ministère de la Guerre, Vincennes; (Mikrofilmy w posiadaniu IH PAN szpula 1); Archives Nationales w Paryżu: F17 2370; B. Czart.: rkp. 5355, Ew. 1558; B. Jag.: rkp. nr 3685 t. IV k. 50–53, nr 3687 k. 238; B. Kórn.: rkp. 7485; B. PAN w Kr.: rkp. 7814 IV; B. Pol. w Paryżu: dawna sygn. 448 teczka 2 s. 893.
Barbara Konarska