Mittelstaedt (Mittelsztedt) Jan (1819–1890), ziemianin, powstaniec wielkopolski z r. 1848, ekonomista, działacz w Poznańskiem i w Królestwie. Ur. 8 III w Kołudzie Wielkiej w pow. inowrocławskim, był synem właścicieli Kołudy, Jana i Weroniki z Golczów. Po ukończeniu szkół w Poznaniu studiował na uniwersytecie w Berlinie, a na życzenie rodziców nadto rolnictwo w Greifswaldzie (Gryfia) i w Grignon (Francja). Następnie zwiedził liczne gospodarstwa rolne w Niemczech, Anglii i Francji. Po powrocie do kraju osiadł na gospodarce w majątkach Dąbrówka i Sielec w pow. inowrocławskim. Przed r. 1848 związał się M. z organizacją spiskową, a po wybuchu powstania zorganizował własnym kosztem w swym rejonie oddział, z którym dokonywał następnie napadów odwetowych na pruskie dwory ziemiańskie. Przed bitwą pod Książem, 27 IV, otrzymał od dowódcy obozu rozkaz przybycia ze swą partią z nieodległego Solca. M. przybył w dniu bitwy, tj. 29 IV, lecz z nie wiadomych bliżej przyczyn dał się zaskoczyć Prusakom; oddział został rozbrojony, ale większość powstańców rozpuszczono do domów. Dzięki temu M. mógł zgromadzić część swego oddziału i wziął już następnego dnia udział w bitwie pod Miłosławiem. M. był silnie związany z L. Mierosławskim i stanowczym zwolennikiem kontynuacji walki. Po upadku powstania emigrował najpierw do Szwajcarii, a następnie za namową poznanego tamże A. Mickiewicza do Paryża, gdzie uczęszczał na wykłady w Collège de France. W lutym 1845 przekazał na formowanie Legionu polskiego w Turcji sumę 3 500 fr. Otrzymawszy amnestię wrócił do kraju, gdzie nadal prowadził działalność patriotyczną wiążąc się z grupą wyłonioną z Tow. Demokratycznego Polskiego o zabarwieniu chrześcijańsko-socjalistycznym, której organem był „Krzyż i Miecz”.
Po r. 1848 zaczął interesować się ekonomią, w szczególności kwestią agrarną. Jeśli chodzi o poglądy społeczne, z czasem ewoluował w kierunku skrajnej prawicy. Pierwsza jego praca pt. Uwagi nad gospodarstwem wiejskim… (P. 1851), będąca wynikiem i studiów, i obserwacji struktury agrarnej Europy zachodniej, zwróciła nań uwagę władz pruskich, które powierzyły mu zaprowadzenie płodozmianów w dobrach rządowych, a następnie zaproponowano mu stanowisko w ministerstwie rolnictwa, lecz M. odmówił mając już wówczas zamiar przeniesienia się do Królestwa (1854), aby objąć tamże majątek Dąbie. W l. 1858–60 był korespondentem Tow. Rolniczego z pow. włocławskiego, w władzach tegoż miał duże wpływy i wielu zwolenników swych, już wówczas bardzo wstecznych, koncepcji polityki agrarnej, które wyłożył w studium Zarysy ekonomii politycznej zgodne z religią chrześcijańską zastosowane do gospodarstwa wiejskiego (W. 1859, 2. wyd. 1873). Bronił poglądu, iż «wielka własność ziemska wraz z pańszczyzną jest ustrojem społecznym najbardziej odpowiednim narodowemu charakterowi», a choć ostatecznie zgodził się na ideę oczynszowania, chciał przeprowadzić je w terminie co najmniej 10-letnim, zastrzegając jednak utrzymanie dominującej pozycji folwarku ziemiańskiego. Swój konserwatyzm społeczny połączył po r. 1863, jako przeciwnik powstania, z ideą panslawizmu. Podstawę społeczeństwa tworzyć miały wg niego religia, Słowiańszczyzna i folwark szlachecki. Poglądom tym dał wyraz w pracach: Rozmyślania nad nowym systemem ekonomii politycznej (W. 1870) i 70 miliardów rubli dla Rosji (W. 1874). Zmarł 3 V 1890 w Łodzi, dokąd przybył z wizytą do rodziny, i tu został pochowany. „Kurier Warszawski” pożegnał go krótkim wspomnieniem, chwaląc «poczciwy żywot», ale i wytykając «poglądy, nie dające się, niestety, żadną miarą pogodzić z warunkami realnymi życia».
M. był żonaty z nie znaną z imienia Steinbornówną, z którą miał synów: Bolesława oraz Jana, właściciela majątku Osiki, i córkę Józefę. Z siostrą M-a Emilią ożenił się jego krewny Julian Mittelstaedt (Mittelsztedt) (1820–1869). Uczestniczył on w powstaniu 1848 r., lecz pełnione w nim funkcje nie są znane. W r. 1863 brał udział w organizacji spiskowej w pow. Mogilno. Aresztowany na skutek denuncjacji, wyrokiem z 23 XII 1864, skazany został na rok fortecy. Karę odsiedział w Wisłoujściu.
Wojtkowski A., Bibliografia historii Wielkopolski, P. 1938 I; W. Enc. Ilustr.; Uruski; – Frankiewicz Cz., Miłosław–Sokołowo, P. 1926 s. 92, 95, 100; tenże, Wzięcie Książa, P. 1926 s. 27, 30, 49; Grabski W., Historia Tow. Rolniczego, W. 1909 I 488, 564, II 70, 71, 78, 85, 86, 91, 450–3; Kieniewicz S., Społeczeństwo polskie w powstaniu wielkopolskim, W. 1960; tenże, Sprawa włościańska w powstaniu styczniowym, W. 1953; Knapowska W., Poznańskie przed wojną krymską, P. 1923; Mickiewicz W., Adam Mickiewicz, P. 1895 IV; Rakowski K., Powstanie poznańskie w 1848 r., Lw. 1900 s. 221, 227, 237, 238; – Mierosławski L., Powstanie poznańskie w r. 1848, Paryż 1853 s. 114, 125, 128, 148, 161, 164, 204, 207; Moraczewski J., Wypadki poznańskie z r. 1848, P. 1850 s. 118–19, 130, 150; Pamiętniki płka Brzeżańskiego z r. 1848, Kr. 1893; – „Dzien. Łódz.” 1890 nr 100, 101; „Kur. Warsz.” 1890 nr 124; – B. Jag.: rkp. 4705; Życiorys Juliana Mittelstaedta opracowany przez Adama Galosa w Mater. Red. PSB.
Adam Galos