Moneta Jan (1659–1735), kaznodzieja luterański, autor podręcznika do nauki języka polskiego, tłumacz. Pochodził z rodziny od dawna osiadłej na Mazurach; jego dziadek Jan był sołtysem królewskim w Wilkasach. M., ur. 21 VI w Olecku, był synem Leonarda i Marii z Wieńczewskich. Naukę rozpoczął w Olecku, od jesieni 1673 kontynuował ją w szkole katedralnej w Knipawie, a 4 III 1678 wpisał się na uniwersytet w Królewcu, gdzie studiował filozofię i teologię. W r. 1681 udał się do Wilna i przebywał tam do 26 VIII 1688, będąc kolejno kantorem, konrektorem i w końcu rektorem w tamtejszej szkole. Po opuszczeniu Wilna zatrzymał się na krótko w Olecku, skąd wyjechał do Królewca i tam czekał na zwolnienie się odpowiedniego stanowiska szkolnego czy kościelnego na terenie Prus Królewskich. Z początkiem 1689 r. został wezwany do Torunia, dokąd przybył 30 IV t. r. Podczas pobytu w Toruniu uczył i wychowywał synów polskiego kaznodziei Aarona Bliwernitza, profesora tamtejszego gimnazjum Samuela Schönwalda oraz rajcy toruńskiego Czimmermanna. W Toruniu opublikował M. kilka utworów okolicznościowych w języku polskim, m. in. z okazji ślubu Krystiana Remera z Anną Marią Bliwernitz (Discurs nowożeńców, Tor. 1690) oraz Gerarda Thomasa z Benigna Lichtfuss (Disputacyja o weselu panieńska, Tor. 1690). Ponadto w Toruniu ogłosił też pracę w języku niemieckim na temat przystępowania do komunii św. (Nöthige Vorbereitung vor die, so zum Heil. Abendmahl gehen wollen in 113 Fragen, 1695). W dn. 16 X 1691 został M. powołany do Grudziądza na stanowisko kantora i konrektora w szkole, a 6 VIII 1692 powierzono mu tam funkcję rektora. Następnie 26 V 1696 przybył do Suszu (pow. Iława), aby objąć stanowisko polskiego i niemieckiego kaznodziei. Po egzaminie przed konsystorzem w miejscowości Zalewo (pow. Ostróda) został wprowadzony 26 VI 1696 na urząd kościelny przez Jerzego Rosenbauma, proboszcza w Prabutach.
Dn. 8 XII 1698 został M. powołany na stanowisko polskiego kaznodziei przy kościele Św. Ducha w Gdańsku. Uroczyste nabożeństwo inauguracyjne, wraz z polskim kazaniem, odprawił M. w tymże kościele 6 I 1699, przy udziale władz miejskich. M. starał się dostarczyć wiernym odpowiednie teksty religijne w języku polskim. Był on członkiem komisji, która opracowała przepisy dotyczące liturgii w kościołach gdańskich. Ukazały się one drukiem w Gdańsku w języku niemieckim w r. 1708, a w r. 1714 w polskim przekładzie i redakcji M-y pt. „Postanowienie szlachetnej Rady względem rozporządzenia spraw urzędu duchownego i modlitew kościelnych w kościołach ewangelickich luterskich miasta Gdańska”. Po wprowadzeniu w życie tych przepisów M. oraz Wojciech Pomian Pesarovius, kaznodzieja w kościołach Św. Anny i Św. Trójcy, zażądali rozszerzenia nauki języka polskiego w Gdańsku, aby umożliwić wiernym czynne uczestnictwo w nabożeństwach. Rada Miejska przyjęła ich postulaty i w r. 1709 ustanowiła osobny urząd polskiego kaznodziei przy kościele Św. Anny, wiążąc go ściśle z lektoratem języka polskiego w Gdańskim Gimnazjum Akademickim.
Następnie zajął się M. opracowywaniem nowego kancjonału polskiego, w czym wspomagał go Jędrzej Waszeta, lektor języka polskiego w Gdańskim Gimnazjum Akademickim w l. 1709–29. Po latach pracy dzieło to ukazało się w Gdańsku w r. 1723, nakładem Jana Daniela Stolle, pt. Kancyonał w którym pieśni dawne i nowe ku chwale Boga najwyższego i pociesze wiernych jego to i owdzie poprawione, a z brewiarzem modlitew wydane. Kancjonał ten miał za podstawę wzorzec toruński, ale znacznie powiększał zasób pieśni, gdyż M. dodał wiele nowych tekstów przetłumaczonych przez siebie z języka niemieckiego. Łącznie w kancjonale tym znalazły się 434 pieśni. Był on wznawiany dwukrotnie w l. 1728 i 1737 w Gdańsku u Tomasza Jana Schreibera. W edycji z r. 1737 było już 565 pieśni. Tłumaczone przez M-ę teksty odznaczały się dobrą polszczyzną i przez długie lata były wykorzystywane w różnych edycjach kancjonałów, m. in. przez Jana Gotfryda Gusoviusa. M. dokonał też nowego przekładu na język polski konfesji augsburskiej, który ukazał się w Gdańsku w r. 1730, w okresie obchodów jubileuszu 200-lecia uchwalenia konfesji augsburskiej. Do książki tej dołączył M. kilka pieśni religijnych swego tłumaczenia.
Podczas pobytu w Gdańsku opracował M. obszerny podręcznik do nauki języka polskiego. Pierwsze wydanie tej książki ukazało się w Gdańsku w r. 1720 pt. Enchiridion Polonicum oder Polnisches Handbuch. Podręcznik w opracowaniu M-y składał się z gramatyki oraz różnego rodzaju materiałów pomocniczych (np. rozmówki polsko-niemieckie, zbiór przysłów, słownik niemiecko-polski i polsko-niemiecki, formularz tytulatur królewskich i in., wzornik listów). Zawarł więc M. w jednym tomie materiał do nauki języka polskiego, jaki wcześniej publikowano zazwyczaj w kilku oddzielnych woluminach. W pracy tej wykorzystał podręcznik do nauki języka polskiego sporządzony przez Jana Karola Woynę, zbiory przysłów Andrzeja Maksymiliana Fredry i Grzegorza Knapskiego, słowniki Grzegorza Knapskiego i Daniela Gamiusa oraz wzornik listów Aleksandra Schwertnera. Podręcznik M-y zyskał dużą popularność i w l. 1720–1809 był wznawiany aż 19 razy w Gdańsku, Toruniu, Warszawie, Lesznie, Wrocławiu, Jeleniej Górze i Lipsku. Od wydania piątego z r. 1786 podręcznik ten ukazywał się pod zmienionym tytułem Polnische Grammatik i przez blisko 100 lat uznawany był za najlepsze opracowanie w tym zakresie; korzystano z niego w szkołach na Pomorzu i na Śląsku jeszcze w początkach XIX w.
M. pisał nadto utwory okolicznościowe w językach: łacińskim i niemieckim. Np. w r. 1714 opublikował w Gdańsku swoje kazanie na pogrzebie Zofii Braschmann, a w r. 1728 list gratulacyjny na urodziny Jakuba Bliwernitza, burmistrza malborskiego. Jako duchowny odznaczał się M. wielką troskliwością o wiernych. M. zmarł 6 III 1735 w czasie odwiedzania chorej osoby w Rębowie koło Gdańska. Pochowany został w kościele Najśw. Maryi Panny w Gdańsku.
M. był żonaty trzykrotnie. Po raz pierwszy ożenił się w Suszu 20 X 1696 z Elżbietą Hartmann, córką tamtejszego burmistrza, która zmarła przy porodzie syna Jana. Po raz drugi ożenił się M. w Gdańsku 18 I 1701 z Anną Marią Tresin (zm. 1714), wdową po Danielu Schmidcie, kaznodziei w kościele Bożego Ciała; trzecią żoną była od 25 II 1717 Maria Helena Beckin (zm. 1737), wdowa po Janie Erneście Seylerze, prokuratorze gdańskim.
Syn M-y z pierwszego małżeństwa Jan (17 IV 1698 – 5 IX 1757), wykształcony na uniwersytetach w Królewcu i Wittenberdze, od 24 X 1728 superintendent kościoła luterańskiego w Cedrach Wielkich koło Gdańska, później senior kościoła luterańskiego na Żuławach, był autorem rozpraw teologicznych, a przede wszystkim pism okolicznościowych w języku niemieckim i łacińskim. W literaturze często mylono go bądź też utożsamiano z ojcem.
Wnuk M-y starszego (nie wiadomo, czy syn Jana) Chrystian Jakub (1733–1792) był znanym lekarzem w Warszawie.
Estreicher; Altpreuss. Biogr., II 445; Jocher, III 270–3; Enc. Org. (1898–1904); W. Enc. Ilustr.; Oracki, Słown. Warmii; Praetorius E., Athenae Gedanenses, Lipsiae 1715 s. 17; tenże, Danziger Lehrer Gedächtniss…, Danzig 1760 s. 17; Rhesa L., Kurzgefasste Nachrichten von allen seit der Reformation an den evangelischen Kirchen in Westpreussen angestellten Predigern, Königsberg 1834 s. 65, 247; Słowiński, Słownik muzyków; – Bandtkie J. S., Historia drukarń w Królestwie Polskim i Wielkim Księstwie Litewskim, Kr. 1826 III 90; Faber W., Die polnische Sprache im Danziger Schul- und Kirchenwesen von der Reformation bis zum Weltkrieg, „Zeitschr. d. Westpreuss. Gesch.-vereins” H. 70: 1930 s. 119, 133; Oloff E., Polnische Liedergeschichte, Dantzig 1744 s. 121–2, 342–59; Pniewski W., Język polski w dawnych szkołach gdańskich, Gd. 1938 s. 208–10; Ringeltaube S. W., Beitrag zu der Augspurgschen Confessions Geschichte in Preussen und in Pohlen, Danzig 1746 s. 82–3; – Acta jubilaei secundi Gymnasii Gedanensis, Gedani 1758 pars 2 s. 74–5; Die Matrikel… der Albertus Universität zu Königsberg…, Leipzig 1910–17 II 107; – B. Gdań. PAN: sygn. Ms Uph. f. 72 (Schott A., Allerhand zur Erläuterung des Praetorianischen Gedächtnisses derer Dantziger Lehrer dienliche sonst niemahls gedruckte Beylagen zusammen getragen…, s. 287–97); – Życiorys Jana Monety (młodszego) opracowany przez Zbigniewa Nowaka w materiałach Redakcji PSB.
Zbigniew Nowak