Sokół Jan, pseud. konspiracyjny: Skrzydło, Skrzydło Wojciech, Smętek (1913–1996), nauczyciel, uczestnik konspiracji l. 1939–45, spółdzielca, działacz ludowy. Ur. 18 XII w Skierbieszowie (pow. zamojski) w wielodzietnej rodzinie chłopskiej, był synem Wojciecha i Franciszki z Królikowskich.
Dzieciństwo spędził S. w domu rodzinnym w Suchodębiu pod Skierbieszowem i po ukończeniu miejscowej szkoły powszechnej przewidziany był przez rodziców na ich następcę w gospodarstwie. Dzięki perswazji miejscowego nauczyciela Ferdynanda Kirscha został oddany do Państwowego Seminarium Nauczycielskiego im. Zamoyskich w Szczebrzeszynie, które ukończył w czerwcu 1934. Powołany jesienią t.r. do rocznej służby wojskowej, uczył się w szkole podchorążych rezerwy przy 44. PP Strzelców Kresowych w Równem, uzyskując stopień sierżanta podchorążego. Po powrocie z wojska pozostawał bezrobotny; wstąpił wówczas do Stronnictwa Ludowego (SL) oraz Związku Młodzieży Wiejskiej Rzeczypospolitej Polskiej (ZMW RP) «Wici», działał też w zamojskim kole Związku Wolnomyślicieli Polskich. Wg raportu Urzędu Woj. w Lublinie dla Min. Spraw Wewnętrznych (z 27 XI 1937) miał również być członkiem Komunistycznej Partii Polski i sekretarzem Komitetu Gminnego Komunistycznego Związku Młodzieży Polski w Skierbieszowie. Informacje te jednak są bardzo wątpliwe. We wrześniu 1936 podjął pracę w jednoklasowej szkole powszechnej w kolonii Zabłocie (pow. krasnystawski). Pod koniec tegoż miesiąca, podczas pacyfikacji Zamojszczyzny, która nastąpiła po sierpniowych manifestacjach ludowych, został aresztowany pod zarzutem działalności wywrotowej i przez osiem następnych miesięcy przebywał w więzieniu w Zamościu oraz Janowie Lub. Zwolniony z braku dowodów winy, nie mógł znaleźć pracy w szkolnictwie państwowym. Od października 1937 do lutego 1938 odbył kurs w Wiejskim Uniw. Orkanowym (WUO) w Gaci Przeworskiej. «Własną, hardą czasem postawą» (Z. Solarzowa) zyskał uznanie kierującego tą instytucją Ignacego Solarza, który zatrzymał go jako pomocnika w sprawach administracyjnych. W l. 1938–9 studiował S. na Wydz. Pedagogicznym Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie; podjął wówczas pracę w administracji tygodnika „Wici”.
Po wybuchu drugiej wojny światowej S. został zmobilizowany i podczas kampanii wrześniowej 1939 r. dowodził plutonem w macierzystym pułku. Po jego rozbiciu w Falenicy pod Warszawą, przebywał w Suchodębiu, a następnie, w obawie przed wysłaniem na przymusowe roboty do Niemiec, przeniósł się do rodzinnej wsi swej narzeczonej – Grębowa (pow. tarnobrzeski). Od 20 II 1941 pełnił funkcję sekretarza Rady Okręgowej spółdzielni «Społem» w Mielcu. Równocześnie działał w konspiracyjnym SL («Roch»); od 11 VII 1943 do 28 VI 1944 był przewodniczącym («nadleśniczym») trójki politycznej «Rocha» w pow. tarnobrzeskim (krypt. Tama). Jako członek Pow. Komisji Kultury i Oświaty na pow. mielecki (podporządkowanej Delegaturze Rządu na Kraj), organizował oświatę tajną dla spółdzielców. Wstąpił do Batalionów Chłopskich (BCh), w których pełnił funkcję oficera ds. oświatowo-wychowawczych w stopniu porucznika. Po formalnym scaleniu BCh z Armią Krajową (AK) na przełomie l. 1943 i 1944 był do poł. 1944 delegatem ds. oporu społecznego (tzw. opornikiem) Kierownictwa Walki Podziemnej na teren inspektoratu AK Mielec; od 4 IX 1943 pełnił w nim też funkcję prokuratora Cywilnego Sądu Specjalnego. Działalność swą w tym okresie opisał we wspomnieniach: „Tama” walczy z okupantem (Zakł. Hist. Ruchu Lud., mszp. R-524) i Moja działalność w spółdzielczości „Społem” podczas okupacji (w r. 1970 zdeponowane w Pow. Komitecie Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego w Mielcu). Dn. 28 VI 1944 otrzymał nominację na inspektora krakowskiego Okręgowego Kierownictwa Ruchu Ludowego («Wola») i jednocześnie został przeniesiony do pracy w spółdzielczości «Społem» na terenie Wolbromia. Uczestniczył w konspiracyjnej konferencji ludowców zwołanej 7 IX t.r. dla omówienia akcji przeciw Polskiemu Komitetowi Wyzwolenia Narodowego. Od stycznia 1945 pracował jako lustrator spółdzielczości handlowej Związku Rewizyjnego Spółdzielni RP w Mielcu. Od kwietnia do sierpnia t.r. działał w konspiracyjnej organizacji «Grota».
Od 1 VIII 1945 kierował S. sekretariatem Zarządu Wojewódzkiego (ZW) Polskiego Stronnictwa Ludowego (PSL) w Krakowie. Jednocześnie podjął pracę w Koedukacyjnym Gimnazjum Spółdzielczym tamże i 3-letnie studia w Studium Spółdzielczym UJ. Publikował też w prasie ludowej, m.in. w „Chłopskim Sztandarze”. Dn. 8 XI 1947 został aresztowany i uwięziony na trzy miesiące przez Woj. Urząd Bezpieczeństwa Publicznego (WUBP). Po zwolnieniu zaprzestał działalności partyjnej. W czerwcu 1949 uzyskał tytuł magistra i objął stanowisko dyrektora nowo utworzonego Gimnazjum Samorządowego (od r.n. Państwowej Szkoły Ogólnokształcącej st. licealnego) w Grębowie. Dn. 22 VII 1950 został ponownie aresztowany i uwięziony w WUBP w Rzeszowie, a potem w Krakowie. Dn. 31 XII 1951 Woj. Sąd Wojskowy w Krakowie skazał go na osiem lat więzienia za działalność «na szkodę Państwa Polskiego», co odnosiło się do jego pracy na stanowisku sekretarza ZW PSL w l. 1945–7. Karę odbył w więzieniach: przy ul. Montelupich w Krakowie, w Nowym Wiśniczu i Potulicach. Po ułaskawieniu przez Radę Państwa, został 9 II 1956 zwolniony i podjął pracę jako kierownik (po dwu latach nauczyciel) w szkole podstawowej w Krawcach pod Grębowem. Powrócił też do działalności politycznej i został wybrany prezesem koła ZSL w Grębowie; już w r.n. funkcję tę utracił za «odchylenia prawicowe». Od r. szk. 1960/1 przeszedł do pracy w Szkole Podstawowej i Liceum Ogólnokształcącym w Grębowie, gdzie prowadził przedmiot zajęcia praktyczne. W l. sześćdziesiątych ponownie znalazł się w ZSL, działał także w ZBoWiD-zie oraz Polskim Tow. Historycznym w Rzeszowie. Publikował artykuły i przyczynki historyczne dotyczące głównie okupacji w regionie tarnobrzeskim, m.in. na łamach: „Wsi Współczesnej”, „Zielonego Sztandaru”, „Dziennika Ludowego”, „Wieści”, „Za Wolność i Lud”, a także w „Studiach nad Okupacją Hitlerowską w Polsce” i „Roczniku Komisji Nauk Pedagogicznych”. Osobno ogłosił pracę pt. Konspiracja nad Wisłą i Sanem (W. 1967, Wyd. 2, 1976). W r. 1974 przeszedł na emeryturę.
W l. 1980–1 należał S. do kierownictwa organizacji wojewódzkiej Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego (NSZZ) «Solidarność» Rolników Indywidualnych (RI) w Tarnobrzegu oraz założył komórkę NSZZ «Solidarność» nauczycieli w Grębowie. W dniu ogłoszenia stanu wojennego 13 XII 1981 został przez władze internowany i osadzony w Załężu pod Rzeszowem; zwolniono go z uwagi na zły stan zdrowia 8 I 1982. Na podstawie wieloletnich poszukiwań źródłowych i wspomnień własnych przygotował wówczas i w czerwcu 1983 obronił na UJ napisaną pod kierunkiem Józefa Buszki rozprawę doktorską pt. Polityka okupanta hitlerowskiego wobec wsi we wschodniej części dystryktu krakowskiego (1939–1945) (B. Jag.: Dokt. 56/83). Podjął starania o pracę w Centrum Doskonalenia Nauczycieli w Tarnobrzegu, lecz jej nie uzyskał z powodów politycznych. W l. 1984–9 był natomiast członkiem Woj. Komisji Historycznej przy zarządzie ZBoWiD w Tarnobrzegu (z siedzibą w Sandomierzu). Po zmianach politycznych 1989 r. wystąpił S. ze ZBoWiD, wznowił działalność NSZZ «Solidarność» RI w Grębowie i przyłączył się do grupy ludowców, która pod patronatem Franciszka Kamińskiego reaktywowała PSL (tzw. wilanowskie). Został mianowany pełnomocnikiem stronnictwa na woj. tarnobrzeskie (21 IX t.r.) i wziął udział w II Kongresie PSL w Warszawie (11 XI t.r.). W grudniu t.r. wybrano go na prezesa Tymczasowego ZW PSL w Tarnobrzegu (potem prezesa honorowego). W maju 1990 uczestniczył w Kongresie Jedności PSL w Warszawie. W wyborach do senatu w r. 1991 startował bez sukcesu z listy PSL. Od r. 1993 był prezesem ZW Ogólnopolskiego Związku Żołnierzy BCh w Tarnobrzegu. Dn. 14 IV t.r. Sąd Warszawskiego Okręgu Wojskowego w Warszawie uznał wyrok wydany na S-a w r. 1951 za nieważny. S. publikował w tych latach w „Nowych Wieściach” i „Gońcu Staszowskim”, ogłosił kilka przyczynków historycznych (m.in. ZWZ-AK w obwodzie Tarnobrzeg, „Studia Hist.” 1990 z. 2), a osobno – na poły autobiograficzną pracę pt. Ludzie czterolistnej koniczynki. Grębów tętnem powiatu w działalności ludowców (Staszów 1995). Zmarł 25 IX 1996 w Grębowie i tamże został pochowany. Był odznaczony m.in. Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Krzyżem Walecznych, Złotym Krzyżem Zasługi i Krzyżem BCh oraz Medalem KEN.
S. był od 5 VI 1940 żonaty z Janiną Matyką (1919–1991), wychowanką WUO, działaczką ZMW RP «Wici» i SL, a w czasie okupacji hitlerowskiej przewodniczącą pow. kierownictwa Ludowego Związku Kobiet (pseud. Małgośka). Z małżeństwa tego miał córkę, Wandę (ur. 28 III 1941), inżyniera geodezji, zamężną za Jerzym Godeckim i zamieszkałą w Lublinie.
Giza S., Ruch ludowy w prasie Polski Ludowej 1944–1967. Zagadnienia społeczno-polityczne. Materiały bibliograficzne, W. 1970; Małopolski słownik biograficzny uczestników działań niepodległościowych 1939–1956, Kr. 1999 V (A. F. Baran, bibliogr.); Słownik biograficzny działaczy ruchu ludowego, W. 1989; – Borkowski J., Wizje społeczne i zmagania wiciarzy, W. 1966; Fitowa A., Bataliony chłopskie w Małopolsce 1939–1945. Działalność organizacyjna, polityczna i zbrojna, W. 1984; Grabowski W., Delegatura Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj, W. 1995; Marcinowski J., Fitowa A., Ruch ludowy w Małopolsce i na Śląsku 1939–1945, Kr. 1987; Mielec. Studia i materiały z dziejów miasta i regionu, Red. F. Kiryk, Mielec 1988 II; Ostasz G., Krakowska Okręgowa Delegatura Rządu na Kraj 1941–1945, Rzeszów 1996; Wilbik-Jagusztynowa W., Bataliony Chłopskie na Rzeszowszczyźnie, W. 1973; Zakłady kształcenia nauczycieli w Szczebrzeszynie i ich wychowankowie. Studium historyczno-socjologiczne, Red. S. Kosiński, L. 1975; – Matusowa «Kwiatkowska» B., Na partyzancki poszły bój… 1939–1945, Oprac. S. Młodożeniec-Warowna, W. 1970 (dot. żony S-a); O Wincentym Witosie. Relacje i wspomnienia, Oprac. J. Borkowski, W. 1983 (wspomnienie S-a o młodości); Ruch oporu na wsi małopolskiej w dokumentach konspiracyjnych ruchu ludowego (1940–1944), Oprac. J. Buszko, A. Fitowa, J. Nowak, Wr. 1973; Solarzowa Z., Mój pamiętnik, W. 1973 s. 323–4. 342; – Arch. UJ: sygn. SSp 33 SSp 35, SSp 37, SSp 47, SSp 75, SSp 77 (praca magisterska S-a pt. Reforma rolna w Polsce w l. 1918–1939); – Informacje córki S-a, Wandy Godeckiej z L. i Antoniego Podrazy z Kr.
Andrzej A. Zięba