Pałaszowski Kazimierz Stanisław (1692–1758), profesor teologii i rektor Uniw. Krak. Ur. 28 II w krakowskiej rodzinie mieszczańskiej, był synem Alberta (Wojciecha) i Magdaleny, bratem Jana Józefa (zob.). Studia odbył w Uniw. Krak., uzyskując 25 X 1715 stopień bakałarza, a w dwa lata później tytuł mistrza sztuk wyzwolonych. W l. 1717/18–1718/19 wykładał jako docent extraneus na Wydziale Filozoficznym, w r. 1719 został obrany seniorem szkoły Wszystkich Świętych, następnie od jesieni t. r. jako profesor Szkół Nowodworskich uczył kolejno gramatyki, poetyki (1720/1–1721; w tymże czasie był seniorem Bursy Starnigielskiej), retoryki, wreszcie w l. 1723–1723/4 dialektyki. Obrany 5 III 1723 członkiem Kolegium Mniejszego, latem r. n. ponownie podjął zajęcia na Wydziale Filozoficznym jako profesor wymowy «orator Tylicianus», pełniąc w związku z tym od r. 1724 przez 10 lat obowiązki urzędowego mówcy uniwersyteckiego. Spośród ogromnej ilości wygłoszonych oracji kilkanaście wydał drukiem, podnosząc w nich zasługi akademików krakowskich: Andrzeja Krupeckiego, Stanisława Łużeńskiego, Jacka Łopackiego, Stanisława Markiewicza, Kaspra Topińskiego i Stefana Wadowskiego; spoza kręgu uniwersyteckiego wysławiał m. in. w Tripos aureus Patriae et Ecclesiae Junossius Agnus (Kr. 1724) nowo kreowanego bpa płockiego Andrzeja Stanisława Załuskiego, a Janowi Aleksandrowi Lipskiemu z okazji ingresu na biskupstwo krakowskie poświęcił Fastigium Infulae et Mitrae (Kr. 1734). W l. 1729–34 zebrał w kilkusetstronicowym kodeksie Princeps orbis, eloquentia absoluta (B. Jag.: rkp. 130) wzory oracji i wypisy siedemnasto- i osiemnastowiecznych mów, przede wszystkim sejmowych i sejmikowych oraz wygłaszanych przez posłów Rzpltej za granicą, a także okolicznościowych oracji i kazań kościelnych (wśród ostatnich umieścił sporo własnych).
Powołany 30 VIII 1724 do Kolegium Większego, w półr. zim. 1724/5 P. objął obowiązki dziekana Wydziału Filozoficznego, które pełnił jeszcze dwukrotnie w półr. 1726/7 i 1730/1. W tym czasie uzyskał święcenia kapłańskie, w r. 1727 został kanonikiem kolegiaty Św. Anny, 28 III 1729 kanclerzem kolegiaty nowosądeckiej, a 17 I 1732 kaznodzieją zamkowym w katedrze krakowskiej. W dn. 9 XII 1733 uzyskał stopień bakałarza teologii i latem 1734 przeszedł jako profesor na Wydział Teologii, gdzie m. in. wykładał teologię moralną i spekulatywną. W t. r. został kanonikiem Św. Floriana, rezygnując z uposażenia ze wsi Trątnowice («professio Trątnoviana»), niedługo potem dziekanem w Kurzelowie, a od r. 1738 proboszczem kościoła Św. Szczepana w Krakowie oraz proboszczem w Czernichowie. Był wielokrotnie prowizorem Kolegium Większego, wiceprowizorem, od 5 V 1745 prowizorem Szkół Nowodworskich, wreszcie rektorem Uniwersytetu (wybierany dwunastokrotnie w półr. 1740, 1740/1, 1741, 1744/5, 1745, 1745/6, 1749, 1749/50, 1750, 1756, 1756/7, 1757). W dn. 11 X 1746 na podstawie rozprawy Quaestio theologica de Sacramento Eucharistiae (Kr.) otrzymał stopień licencjata, a w r. n., przedłożywszy dysertację Quaestio theologica. De voluntate Dei (Kr. 1747), dedykowaną bpowi krakowskiemu Andrzejowi Stanisławowi Załuskiemu, został 22 I 1748 promowany na doktora teologii. Obrany 13 III t. r. archiwistą Kolegium Większego i całego Uniwersytetu oraz prowizorem Bursy Jerozolimskiej, w kilka miesięcy później (11 IX) objął urząd prokuratora kanonizacji błogosławionego Jana Kantego, wreszcie w r. 1750 otrzymał probostwo kolegiaty Wszystkich Świętych, a 18 IV t. r. upragnioną kanonię krakowską z prezenty Uniwersytetu «fundi Łętkowice».
Zasłużony organizator życia Uniwersyteckiego, P. zabiegał pilnie o podniesienie znaczenia Akademii. Po kilkakrotnych interwencjach w sprawie odnowienia procesu kanonizacyjnego błogosławionego Jana Kantego (m. in. 13 III 1748 u bpa A. S. Załuskiego), rozwinął całą energię podczas wznowionego w r. 1753 procesu, kierując, jako prokurator kanonizacji, pracami komisji uniwersyteckiej dla badań nad odtworzeniem cudów przypisywanych błogosławionemu Janowi. Jako rektor podpisał 15 I 1745 uchwałę dopuszczającą członków cechu malarzy krakowskich do Wydziału Sztuk Wyzwolonych z nadaniem pełnych praw akademickich. W kilka lat później podjął próbę zreformowania nauk w Uniw. Krak. poprzez utworzenie przy nim Collegium Nobilium, na wzór kolegiów pijarskich i jezuickich. W tym celu zakupił z własnych funduszy dwie sąsiadujące ze sobą kamienice, usytuowane naprzeciw Kolegium Większego, tzw. «Pryamowską» (16 X 1749), i «Arnałowską» (6 VII 1754), które przekazał Kolegium, a następnie sam zajął się ich remontem i przebudową. Jednocześnie przeciwstawiał się – jako rektor – próbie utworzenia w r. 1757 konkurencyjnego kolegium jezuickiego przy kościele Św. Piotra w Krakowie. Uruchomieniu fundacji Collegium przeszkodziła przedwczesna śmierć P-ego 3 I 1758 w Krakowie. Pochowany został w kościele Św. Anny.
W niezachowanym kodycylu do testamentu z 28 II 1755 miał, wg Kołłątaja, zapisać 28 000 zł na odrestaurowanie i utrzymanie konwiktu, ale nieudolność egzekutorów testamentu i dewaluacja pieniądza nie pozwoliły na realizację tych planów. W testamencie poza wspomnianym legatem zapisał m. in. sumę 10 000 zł na altarię św. Kazimierza w kolegiacie Św. Anny (przy grobie św. Jana Kantego) i 8 000 zł na biednych tej parafii. Był ceniony przez Kołłątaja za próbę odnowy naukowej.
Kopia XVIII-wiecznego portretu olejnego, wykonana w r. 1956 przez Z. Pabisiaka, w Muz. UJ; – Estreicher; Łętowski, Katalog bpów krak., III; – Barycz H., Historia Szkół Nowodworskich. Od założenia do reformy H. Kołłątaja (1588–1771), Kr. 1939–47; Dobrzyniecka J., Drukarnie Uniwersytetu Jagiellońskiego 1674–1783, Zesz. Nauk. UJ, Prace Hist., Z. 53, Kr. 1975; Hajdukiewicz L., Podstawy ideowe i organizacyjne kolonii akademickich, „Przegl. Hist.-Oświat.” R. 6: 1963 nr 2 s. 176; Leniek, Książka pamiątkowa Gimn. Św. Anny, s. LXXXVII, LXXXIX, CI; Rostworowski E., Czasy saskie (1702–1764), w: Dzieje UJ (reprod. portretu); Ruta Z., Nauczyciele kolonii akademickich Uniwersytetu Krakowskiego w XVIII w., „Roczn. Nauk. Dydaktyczny Wyższej Szkoły Pedagog. w Kr.” Z. 32. Prace Hist. IV, Kr. 1968 s. 113, (nadb.); Tokarz W., Komisja Edukacyjna i Uniwersytet Jagielloński, W. 1924 s. 15; – Kołłątaj H., Stan oświecenia w Polsce w ostatnich latach panowania Augusta III (1750–1764), Oprac. J. Hulewicz, Wr. 1953 s. 32; Statuta nec non liber promotionum; – Arch. Kapit. w Kr.: Acta Officialia z r. 1750 k. 54, z r. 1758 s. 178, Testamenta, s. 29; Arch. UJ: rkp. 1, 8, 22, 23, 36, 39, 42, 46, 66, 67, 90, 208, akta papierowe 12641/2, dyplom perg. 700; B. Jag.: rkp. 130, 2579 s. 97, 3316.
Wanda Baczkowska