Sękowski Stanisław Jan, pseud.: Michał, Odra, Ordon, Przedświt (?), Rugia, Wybój (?), Zbrucz (1914–1960), podoficer żandarmerii WP, żołnierz Armii Krajowej, więzień polityczny. Ur. 19 VI w Gójsku w pow. sierpeckim w rodzinie chłopskiej, był synem Jana i Franciszki z Jareckich.
Po ukończeniu szkoły powszechnej w Gójsku S. wyjechał w r. 1929 do Sierpca, gdzie był uczniem, następnie czeladnikiem w prywatnej piekarni. W r. 1934 wstąpił do WP. Po ukończeniu w r. 1935 Szkoły Podoficerskiej Centrum Wyszkolenia Żandarmerii w Grudziądzu służył jako kapral w szwadronie ochronnym Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych w Warszawie, a od grudnia 1937 w plutonie żandarmerii w Modlinie 1. dywizjonu żandarmerii w Warszawie. W marcu 1939 przeniesiono go do placówki oficerskiej w Modlinie – Samodzielnego Referatu Informacyjnego przy Dowództwie Okręgu Korpusu I Warszawa.
Podczas kampanii wrześniowej 1939 S. służył w plutonie żandarmerii 8. Dyw. Piechoty; awansował do stopnia plutonowego. Po kapitulacji Modlina (29 IX) dostał się do niewoli niemieckiej, zbiegł z niej i wrócił do Sierpca, gdzie nadal pracował w piekarni.
W konspiracji działał S. od września 1940 w Polskiej Organizacji Zbrojnej (POZ) w Sierpcu, a od r. 1941 był zastępcą szefa wydziału organizacyjnego w sztabie Okręgu III Mazowsze POZ (używał tu pseud. Michał i Rugia). Po scaleniu (w maju 1942) tej organizacji z Armią Krajową (AK) został kurierem – a jak sam podawał w życiorysie z 13 I 1945: «szefem łączności zagranicznej» – sztabu Podokręgu Północ Obszaru Warszawa AK; czterdzieści siedem razy przekraczał granicę między Rzeszą a Generalnym Gubernatorstwem. Od stycznia do sierpnia 1943 szkolił się w Szkole Podchorążych Rezerwy Piechoty przy sztabie Podokręgu Północ w Warszawie. Po jej ukończeniu został awansowany do stopnia wachmistrza podchorążego rozkazem komendanta Obszaru Warszawa AK z 15 VIII 1943 i przeniesiony do Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa na stanowisko instruktora w Szkole Oficerskiej i Podoficerskiej (używał tu pseud. Zbrucz). Od grudnia 1943 był dowódcą Grupy Bojowej «Roman» – grupy likwidacyjnej (tj. wykonującej wyroki śmierci, wydane przez konspiracyjne Sądy Specjalne na osoby współpracujące z okupantem) Kierownictwa Walki Podziemnej (KWP) m. st. Warszawy, która do wybuchu powstania warszawskiego wykonała ok. 20 udanych akcji. Jako dowódca grupy uderzeniowej uczestniczył w głośnej akcji odbicia więźniów ze szpitala Jana Bożego 11 VI 1944. Używał tu pseud. Michał i Rugia. Jednocześnie od początku r. 1944 uczestniczył w szkoleniu żołnierzy 2. kompanii wywodzącego się z POZ batalionu AK «Kiliński», gdzie jego Grupę Bojową «Roman» nazwano plutonem IIIa. Ranny w powstaniu warszawskim na Pradze, dowodził następnie plutonem w I batalionie 78. pp AK (oddział por. Adolfa Pilcha «Góry» – «Doliny») podczas walk w Puszczy Kampinoskiej, po czym został referentem łączności i p.o. referentem kontrwywiadu w sztabie Podokręgu Północ Obszaru Warszawa AK (używał tu pseud.: Odra, Ordon, Zbrucz). Mianowany podporucznikiem ze starszeństwem z 1 I 1945, po rozwiązaniu AK (19 I 1945) ukrywał się.
Aresztowany 3 VII 1945, więziony w więzieniu mokotowskim w Warszawie i Rawiczu, wyrokiem Wojskowego Sądu Garnizonowego w Warszawie z 25 XII t. r. został S. skazany na 10 lat więzienia za posiadanie broni i przynależność do nielegalnej organizacji po wojnie. W wyniku amnestii 1947 r. zwolniony z więzienia 3 I 1948, nadal ukrywał się.
Latem 1950 wraz z Józefem Marcinkowskim założył organizację nielegalną Samoobrona Ziemi Mazowieckiej, obejmującą swym działaniem teren Warszawy oraz powiatów: Sierpc, Radzymin i Wołomin; wg danych władz Bezpieczeństwa Publicznego kierował następnie w jej sztabie wydziałem I (organizacyjnym) i wydziałem III (wyszkolenia i propagandy), używając pseud.: Odra, Przedświt i Wybój. Aresztowany 4 XI 1950 i osadzony w więzieniu mokotowskim w Warszawie pod zarzutem popełnienia w l. 1943–4 w Warszawie zbrodni z dekretu z 31 VIII 1944 (o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy i zdrajców narodu polskiego, z którego oskarżano żołnierzy AK i in. działaczy podziemia), został w toku brutalnego śledztwa doprowadzony do obłędu (kwiecień 1952) i wyłączony z przygotowywanego procesu KWP m. st. Warszawy; wymieniony w akcie oskarżenia z 19 V 1952 obok Eustachego Kraka, Adama Dobrowolskiego, Kazimierza Moczarskiego i Alfreda Kurczewskiego, w ich procesie w listopadzie 1952 przed Sądem Wojewódzkim dla m. st. Warszawy już nie zasiadł na ławie oskarżonych. Na mocy decyzji tegoż sądu z 2 VI 1953 został przewieziony 6 VIII t. r. do Szpitala Więziennego dla Umysłowo Chorych Wrocław II. Dn. 19 X 1956 sąd ten postanowił uchylić w stosunku do niego tymczasowe aresztowanie i 24 X t. r. przewieziony został do Kliniki Psychiatrycznej Akad. Med. we Wrocławiu z rozpoznaniem przewlekłej reakcji psychogennej. Zwolniony stamtąd 12 XII, przyjęty został 28 XII 1956 do Państwowego Szpitala dla Nerwowo i Psychicznie Chorych w Drewnicy z rozpoznaniem psychozy paranoidalnej (podawał się za generała NKWD). Dn. 31 XII 1956 Sąd Wojewódzki dla m. st. Warszawy zawiesił postępowanie przeciwko S-emu «do czasu ustania zaburzeń psychicznych, uniemożliwiających udział jego w procesie karnym». Zwolniony ze szpitala w Drewnicy 1 VI 1957 , wrócił tam 16 X t. r. z diagnozą schizofrenii. Wypisany 11 I 1958, powrócił do Sierpca, gdzie zmarł 11 I 1960. Był odznaczony dwukrotnie Krzyżem Walecznych: rozkazem dowódcy 8. Dyw. Piechoty z 26 IX 1939 i rozkazem komendanta Obszaru Warszawa AK z 15 I 1945. Postępowanie w jego sprawie umorzono postanowieniem Sądu Wojewódzkiego dla m. st. Warszawy z 5 I 1963.
S. był ożeniony z Janiną z Brylskich, później rozwiedziony.
Kunert., Słown. konspiracji warsz., I 141 (fot.; tu mylna roczna data śmierci: 1961); Informator o nielegalnych antypaństwowych organizacjach i bandach zbrojnych działających w Polsce Ludowej w latach 1944–1956, Wyd. Min. Spraw Wewnętrznych, Biuro „C”, W. 1964 (przedruk – L. 1993) (tu mylnie imię: Jan); – Lubicz-Nycz B., Batalion „Kiliński” AK 1940–1944, W. 1986; Prekerowa T., Konspiracyjna Rada Pomocy Żydom w Warszawie 1942–1945, W. 1982; Strzembosz T., Odbijanie i uwalnianie więźniów w Warszawie 1939–1944, W. 1972; tenże, Oddziały szturmowe konspiracyjnej Warszawy 1939–1944, Wyd. 2, W. 1983; – Bartoszewski W., Lewinówna Z., Ten jest z ojczyzny mojej. Polacy z pomocą Żydom 1939–1945, Wyd. 2, Kr. 1969; Moczarski K., Zapiski. Oprac. A. K. Kunert, W. 1990; Steinsbergowa A., Widziane z ławy obrończej, Paryż 1977 s. 27 (z błędem w nazwisku: Sąkowski); – AAN: VI Oddział, 203/II–2 (życiorys S-ego z 13 I 1945); Arch. Polski Podziemnej 1939–1956 w W.: Teczka osobowa S-ego; Sąd Wojewódzki w W.: Akta sprawy IV. K. 132/56; – Reymont S., Pietras S., „Siew” – „Racławice”. Polska Organizacja Zbrojna – Armia Krajowa. Z dziejów ruchu młodowiejskiego, W. 1990 (mszp. na prawach rękopisu).
Andrzej Krzysztof Kunert