Pękosławski Stanisław h. Abdank (zm. 1588), rotmistrz królewski, komisarz generalny w Inflantach, starosta marienburski i sandomierski. Był najstarszym z czterech synów Piotra (zm. przed r. 1574), bratem stryjecznym Prokopa (zob.). Wspólnie z braćmi: Piotrem, Marcinem i Andrzejem, był dziedzicem części we wsiach Pękosław i Gaworzyna w ziemi sandomierskiej i we wsi Stręgoborzyce w ziemi krakowskiej. Wg Bartosza Paprockiego był przez kilka lat żołnierzem przy «hetmanie wielkim Jerzym Jazłowieckim». Biorąc jednak pod uwagę wykazywaną umiejętność w dowodzeniu piechotą i fakt, że już w r. 1577 powierzono mu dowództwo nad Węgrami, wydaje się bardziej prawdopodobne, że pierwsze doświadczenia wojskowe zdobywał na Węgrzech. Istnieją poszlaki, iż był różnowiercą. W r. 1576 posłował z województwa krakowskiego na sejm toruński, a po rozpisaniu zaciągów na wojnę z Gdańskiem wrócił do służby wojskowej. Dn. 28 IV 1577 stawił się w obozie Stefana Batorego z rotą 200 piechoty (w tym 153 Węgrów) i na jej czele brał potem udział w walkach pod samym Gdańskiem (czerwiec) i pod Latarnią (7 VIII – 6 IX), gdzie go król mianował «starszym nad szańcami» (Paprocki). Za okazaną wówczas dzielność nagrodził go 22 IX Stefan Batory w Malborku pensją dożywotnią w wysokości 300 zł rocznie z dochodów starostwa stężyckiego. Od stycznia 1578 był P. rotmistrzem chorągwi husarskiej (ok. 150 koni) w wojsku nadwornym króla i wraz tą rotą odbył wszystkie trzy kampanie inflanckie. W kampanii połockiej (1579) rota jego pozostawała pod bezpośrednim dowództwem hetmana nadwornego Jana Zborowskiego, kaszt. gnieźnieńskiego. Na leże zimowe 1579/80 r. odszedł w okolice Mohylewa w pułku dowodzonym przez Marcina Kazanowskiego, u którego boku pełnił wówczas, a także w okresie koncentracji wojsk przed wyprawą na Wielkie Łuki (lipiec 1580), funkcję porucznika. W czasie samej kampanii wielkołuckiej pozostawał ponownie pod rozkazami Jana Zborowskiego. Kampanię pskowską (1581) odbył w skupiającym większość jazdy nadwornej pułku Krzysztofa Niszczyckiego. Pod Pskowem w końcu sierpnia towarzyszył królowi na czele sześciu rot jazdy w nieudanej próbie założenia obozu nad rzeką Pskówką. W czasie oblężenia wykazał dużą aktywność; dn. 9 (10) IX, mianowany przez hetmana w. kor. Jana Zamoyskiego, zastąpił rannego Mikołaja Uhrowieckiego w dowodzeniu nad całością piechoty polskiej i w zawiadywaniu szańcami. Dn. 13 XII Zamoyski wysłał go z jazdą, zebraną z poszczególnych rot, pod Świętogórę (na drodze z Pskowa do Gdowa), w celu wzmocnienia założonego tam obozu Stefana Bielawskiego. Spod Pskowa rota P-ego odeszła w pułku woj. bracławskiego Janusza Zbaraskiego do Inflant.
P. był w otoczeniu króla w czasie jego pobytu w Rydze (12 III – 2 V 1582), gdzie podjęto pierwsze decyzje dotyczące urządzenia Inflant. Dotychczas jedynym nadaniem, jakie otrzymał P. za udział w wojnie z Moskwą, była wieś «Dobrzanków», przyznana (7 III 1580 w Grodnie) w dożywocie z obowiązkiem oddawania kwarty. W Rydze nadał mu król zamek Marienburg (dowództwo załogi oraz należne do zamku dobra), a nadto mianował komisarzem generalnym w Inflantach, mającym obok bpa wileńskiego Jerzego Radziwiłła jako gubernatora sprawować rządy w imieniu króla w całych Inflantach. Wówczas też polecił mu król, dodawszy do pomocy kilku komisarzy, przeprowadzenie rewizji dóbr w Inflantach, tj. zbadania tytułów własności szlachty w celu odzyskania dla skarbu królewskiego dóbr należnych królowi jako spadkobiercy zakonu i arcybiskupstwa. Rewizję zakończono w r. 1583, sporządzając obszerne sprawozdanie. Kwestią regulowania stosunków własnościowych zajmował się P. jednakże nadal i w l.n. Na pocz. 1583 r. przebywał w Koronie (14 I w Krakowie otrzymał formalne nadanie starostwa marienburskiego). Przyjazd jego wiązał się zapewne ze sprawą konstytucji dla Inflant. Ponieważ, niezależnie od oporów Inflantczyków, konstytucja ta, przyznająca równouprawnienie dla Kościoła luterańskiego, spotkała się z protestem bpa Jerzego Radziwiłła, ogłoszenie jej na sejmiku inflanckim w Wenden (Kiesi) zlecił król P-emu. W okresie zatargu z Danią o biskupstwo piltyńskie (lato 1583) dowodził P. siłami polskimi, skierowanymi na polecenie bpa Radziwiłła pod Piltyń, i prowadził starcia z opowiadającymi się po stronie Danii piltyńczykami i wojskiem króla duńskiego. Odwołany przez króla, został w czasie odwrotu napadnięty przez wojsko duńskie, z którym stoczył zwycięską walkę (8 VIII).
W listopadzie 1584 sejmik opatowski wybrał P-ego na posła na sejm. W napiętej sytuacji, jaka panowała wówczas w wyniku ścięcia Samuela Zborowskiego, stał się P. od razu przedmiotem zabiegów stronników Zamoyskiego. O konieczności pozyskania jego przychylności pisał do Zamoyskiego Mikołaj Zebrzydowski (15 XII), a Zamoyski zalecał P-ego królowi jako godnego uwzględnienia przy wakansach. W dniu otwarcia sejmu, 15 I 1585, został P. «za długiemi alterkacjami» wybrany na marszałka izby poselskiej. Do roli tej P. nie był przygotowany; nie posiadał doświadczenia parlamentarnego, nie był dobrze obeznany z prawodawstwem i statutami koronnymi, a te właśnie umiejętności były niezbędne na sejmie, który prawie bez reszty poświęcony był sprawie sądu nad Krzysztofem Zborowskim. Przyszło nadto P-emu przeciwdziałać energicznym zabiegom prowadzonym w izbie przez swojego byłego dowódcę i towarzysza walk – Jana Zborowskiego. Toteż nie zawsze potrafił P. opanować sytuację. Znajdujący się wśród posłów stronnicy Zborowskich, wytrawni parlamentarzyści, zabierali głos mimo marszałka, a rozbicie w izbie zmuszało do interwencji marszałka w. kor. Andrzeja Opalińskiego. Wydaje się ponadto, iż P. nie był osobiście o winie Zborowskiego przekonany, lecz – obligowany przez Zamoyskiego – nie śmiał wprost swej opinii wyrazić. Do końca jednakże, przynajmniej formalnie, udało się P-emu utrzymać swą pozycję jako rzecznika ogółu posłów. Stąd też nie zyskał mocy prawnej protest części posłów przeciw wyrokowi skazującemu Krzysztofa Zborowskiego, a także nie doszło do zerwania sejmu, który, wprawdzie bez uchwalenia konstytucji, rozszedł się dopiero po zwyczajowym całowaniu ręki królewskiej i żegnaniu poselskim. Wiosną t.r., nagrodzony 1 IV starostwem sandomierskim mimo swego niefortunnego marszałkowania («zły z Pękosławskiego poseł, ale wyśmienity żołnierz» miał się wyrazić Stefan Batory), pospieszył P. do Inflant. Już w czasie sejmu przekazano mu alarmujące listy od Radziwiłła, donoszącego o spodziewanym ataku ze strony Szwecji, złym zabezpieczeniu zamków i braku pieniędzy na żołd dla wojska. W końcu roku zajmował się przygotowaniami do walki ze zbuntowaną Rygą. Za jego staraniem «prędko zamek nad portem zbudowano i załogę w nim umieszczono» (R. Heidenstein). Ryga opierała się nadal w r. 1586 i wiadomość o śmierci Stefana Batorego nadeszła w trudnej dla zarządców w Inflantach sytuacji. Zamoyski 17 II 1586 polecał P-emu, «aby w sprawach zamków, na których Polacy są», działał w porozumieniu z woj. wileńskim Krzysztofem Radziwiłłem, hetmanem polnym lit.
Dopiero 5 III 1587 wieczorem zjechał P. na konwokację prosto z Inflant i jeszcze tej samej nocy odbył długą naradę z senatorami na zamku: «tajemno się wszystko działo a w zawarciu» – zanotował autor diariusza. Podczas sejmu elekcyjnego należał P. do koła antykonwokatystów stojącego przy Zamoyskim i zarazem odgrywał rolę mediatora między nim a kołem prokonwokacyjnym Zborowskich. Do ostatniej niemal chwili sprzeciwiał się przystąpieniu do obioru króla we własnym kole, aby nie dopuścić do podwójnej elekcji. Wezwany 15 VIII do wotowania, opowiedział się za «Piastem», «a gdyby ten być nie mógł» – godził się na królewicza szwedzkiego. We wrześniu interweniował w Sandomierzu w sprawie uwięzienia w Stobnicy kaszt. sandomierskiego Stanisława Tarnowskiego przez marszałka nadwornego Andrzeja Zborowskiego. W listopadzie wszedł w skład załogi mającej bronić Krakowa w czasie oblężenia przez arcks. Maksymiliana, był – obok Jerzego Farensbacha – dowódcą jazdy. Na sejmie koronacyjnym 7 I 1588 otrzymał od nowego króla potwierdzenia dożywocia na starostwach marienburskim i sandomierskim. Wkrótce potem pociągnął wraz z Zamoyskim przeciw arcks. Maksymilianowi. W bitwie pod Byczyną (24 I) dowodził rotą husarską i stał obok roty kozackiej Stanisława Żółkiewskiego w pierwszym rzucie lewego skrzydła; wraz z Żółkiewskim poprowadził brawurowy i zakończony sukcesem atak na centrum wojsk arcyksięcia. W lutym był w Jędrzejowie, gdzie jako «locum tenens» Zamoyskiego podejmował Stanisława Reszkę, oczekującego na spotkanie z mającym tam przybyć Zamoyskim, wiodącym pojmanego do niewoli Maksymiliana. Zmarł P. «w młodych leciech» (L. Sapieha) w r. 1588, tuż przed 12 VII. Rodziny prawdopodobnie nie założył.
Siarczyński, Obraz wieku panowania Zygmunta III, II; Niesiecki; Paprocki; – Kotarski H., Wojsko polsko-litewskie podczas wojny inflanckiej, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1971–2 XVII cz. 1 s. 87, 114, cz. 2 s. 141, 151, XVIII cz. 1 s. 23, 66, 77, 91; Lepszy K., Oblężenie Krakowa przez arcyksięcia Maksymiliana, Kr. 1929 s. 96, 110, Bibl. Krak., nr 66; tenże, Walka stronnictw w pierwszych latach panowania Zygmunta III, Kr. 1929; Nowak-Dłużewski J., Okolicznościowa poezja polityczna w Polsce. Pierwsi królowie elekcyjni, W. 1969; Nowodworski W., Stosunki Rzeczypospolitej ze Szwecją i Danią za Batorego, „Przegl. Hist.” T. 12: 1911 s. 3–19; Plewczyński M., Bitwa pod Byczyną, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1971 XVII cz. 1 s. 153, 156, 161; Polska a Inflanty, Praca zbiorowa, Gdynia 1939 s. 16–19, 27, Pam. Inst. Bałtyckiego, nr 39; – Acta Hist., XI; Akta sejmikowe woj. krak., I; Arch. Zamoyskiego, II–IV; Bielski, Kronika, s. 687; Elementa ad Fontium Editiones, XXVI; Hejdensztejn R., Dzieje Polski, Pet. 1857 I 262, 317, II 71, 88, 136–7, 143, 198, 274–6; tenże, Pamiętniki wojny moskiewskiej, Lw. 1894; Mon. Pol. Vat., V–VI; Piasecki P., Kronika, Kr. 1870 s. 56, 73, 85; Piotrowski J., Dziennik wyprawy Stefana Batorego pod Psków, Kr. 1894; Rationes curiae Stephani Batory…, [Wyd.] A. Veress, Monumenta Hungarorum in Polonia, Budapest 1918 I; Script. Rer. Pol., VIII (Archiwum Radziwiłłów), XI (Diariusz sejmu 1587), XVIII (Diariusz sejmu 1585); Stanislai Rescii Diarium, Kr. 1915, Arch. do Dziej. Liter. i Oświaty, Kr. 1915 XV cz. 1; Starożytności hist, pol., II 427; Vol. leg., II 1088, 1204; Źródła Dziej., III, IV, IX, XI, XXIV; – AGAD: Arch. Skarbu Kor., Rach. Król. rkp. 330 k. 223–226, ASK II–27 k. 42, II–38 k. 15–17, ASK II–31 k. 107–124, ASK II–32 k. 9A–10A, ASW–85–63 k. 111–114, 177–178, ASW–85–64 k. 7, 56, Metryka Kor., t. 115 k. 353, t. 125 k. 127, t. 129 k. 272, t. 132 k. 98, t. 134 k. 84, 222, 224; Arch. Państw. w Kr.: Terr. Crac., t. 42 s. 692–6, Castr. Crac., t. 109 s. 680, t. 114 s. 590–600.
Henryk Kotarski i Halina Kowalska