Solarzowa Zofia z Michałowskich, pseud.: Kuba, Zastawna, krypt.: M., Sym., (Sym) (1902–1988), pedagog, animatorka teatralnego ruchu amatorskiego, działaczka ludowa. Ur. 8 II w Odessie, była córką Zofii Michałowskiej 1.v. Grosserowej 2. v. Sylwestrowiczowej, siostrzenicą Bohdana Marcelego Michałowskiego (zob.).
Jako półtoraroczne dziecko została wzięta na wychowanie przez Władysława Feliksa Symonowicza, ziemianina i działacza ludowego, oraz jego żonę Marię z Młodzianowskich, siostrę Kazimierza Młodzianowskiego (zob.). Dzieciństwo spędziła w ich majątku – Miąse (pow. radzymiński), w którym bywało wielu artystów, literatów oraz działaczy ruchu ludowego. Po rozejściu się przybranych rodziców, pozostała pod opieką Symonowicza oraz Heleny Kryńskiej. Od ok. r. 1908 uczyła się na pensji w Warszawie (kolejno: Zofii Wołowskiej, Cecylii Plater-Zyberk, wreszcie Antoniny Walickiej); a przez rok na pensji Grochowskich w Mińsku Maz. W tym czasie Symonowicz, po sprzedaży Miąsego, wydzierżawił folwark Zalesie pod Sandomierzem, gdzie Zofia spędzała wakacje, a w r. 1914 osiadł wraz z nią w Sandomierzu. Tam zastał ich wybuch pierwszej wojny światowej. Ponieważ po wkroczeniu wojsk austriackich Symonowicz zaangażował się w sprawę Legionów Polskich, jeszcze t.r. musiał wraz z rodziną ewakuować się do Galicji w obawie przed powrotem Rosjan i został internowany w Zakopanem; tam Zofia wstąpiła do 2. kl. gimnazjalnej. Od r. 1914 powróciła do nazwiska matki – Michałowska. Ok. r. 1916 została oddana do gimnazjum urszulanek w Tarnowie, skąd jednak rychło rodzina przeniosła ją do szkoły handlowej, a następnie do seminarium nauczycielskiego w Sandomierzu. Od r. 1918 działała w harcerstwie. W czasie wojny polsko-sowieckiej 1920 r. wstąpiła w Warszawie do Legii Ochotniczej Kobiet i została przydzielona w stopniu kaprala do służby wartowniczej na zapleczu frontowym w Krakowie. Po wojnie uczęszczała na Wolną Wszechnicę Polską w Warszawie. Świadectwo dojrzałości uzyskała 18 VI 1923 w seminarium nauczycielskim w Lublinie bez konieczności zdawania egzaminu na mocy decyzji Min. WRiOP.
W r. 1923, z polecenia J. Dziubińskiej, otrzymała pracę w Państwowej Żeńskiej Szkole Rolniczej w Gołotczyźnie (pow. ciechanowski), gdzie m.in. poznała Aleksandra Świętochowskiego. W r. 1924 przyjęła propozycję pracy na uniw. ludowym w Szycach pod Krakowem, złożoną przez Eustachego Nowickiego oraz Związek Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych (ZPNSP). W lutym 1925 zawarła ślub z dyrektorem tego uniwersytetu Ignacym Solarzem (zob.). W Szycach S. prowadziła zajęcia z zakresu języka i literatury polskiej, zdobnictwa, przygotowania do życia w rodzinie oraz inscenizacje teatralne. Wykładała też w świetlicach Tow. Uniwersytetów Robotniczych i Wojskowych w Krakowie. Od r. 1928 działała w Związku Młodzieży Wiejskiej (ZMW) RP «Wici». Po odebraniu Solarzowi w r. 1930 kierownictwa nad placówką w Szycach, S. przeniosła się wraz z nim do Gaci pod Przeworskiem, gdzie wspólnie prowadzili Wiejski Uniw. Orkanowy (WUO). «Solarz jest tu elementem refleksyjnym, Solarzowa uczuciowym i intuicyjnym, pogłębionym przez artyzm» – pisała Halina Górska. Podobnie jak w Szycach, S. prowadziła tam wykłady, a obok nich teatr ludowy. Traktowała go jako eksperyment wychowawczy, polegający na współuczestnictwie aktorów w procesie tworzenia przedstawienia i przygotowywała dla niego odważne w wymowie społecznej inscenizacje pieśni ludowych oraz utworów wybitnych pisarzy polskich. Kładła nacisk na aktualizację teatru, chętnie stosowała improwizacje («sztuka z głowy»). W r. 1930 weszła w skład Zarządu Związku Teatrów Ludowych; publikowała na łamach jego organu – „Teatr Ludowy”. Teatr S-ej występował gościnnie we Lwowie, Warszawie, Krakowie, Przemyślu i Pradze czeskiej. Starała się także wprowadzać elementy obrzędowości do innych zajęć WUO, np. pieśni śpiewane przed i po każdym wykładzie. S., przez uczestników kursów nazywana «Chrzestną», wniosła wielki wkład w rozwój placówki, w której przebywała stale, za wyjątkiem roku spędzonego z powodu nieporozumień z mężem w Zamościu, gdzie pracowała w Seminarium Nauczycielskim i prowadziła teatr międzyszkolny. Była sympatykiem Polskiego Stronnictwa Ludowego (PSL) «Wyzwolenie»; po zjednoczeniu tej partii z PSL «Piast» i Stronnictwem Chłopskim w r. 1931 wstąpiła do Stronnictwa Ludowego (SL). W prasie ludowej („Wici”, „Znicz”, „Kobieta Wiejska”, „Młoda Myśl Ludowa”, „Dziennik Popularny” i „Sygnały”) ogłaszała artykuły głównie na temat kwestii kobiecej na wsi i kultury ludowej. Występowała też na rozmaitych kursach organizowanych przez ZMW RP «Wici». W r. 1933 ogłosiła zbiór pt. Teatr z pieśni. Jak były odtwarzane w Wiejskim Uniwersytecie Orkanowym (1926–1933) (W.), z ilustracjami Zofii Stryjeńskiej, a w r. 1936 wydała sztukę teatralną dla wiejskich teatrów amatorskich pt. Koszulka (Ł.). W listopadzie 1938 weszła S. w skład redakcji „Chłopskiego Życia Gospodarczego”. W styczniu 1939 była prelegentką na ogólnopolskiej konferencji działaczy wiciowych poświęconej udziałowi kobiet w ruchu ludowym. O działalności S-ej z entuzjazmem pisali wówczas, obok wspomnianej już H. Górskiej, Franciszek Gil i Leon Kruczkowski. Maria Dąbrowska zanotowała w swoich „Dziennikach”: «w każdym innym kraju zrobiłaby potężną karierę w dziedzinie organizowania teatrów ludowych; w Polsce jest osobą wyklętą». Była bowiem S. atakowana na łamach prasy prawicowej i klerykalnej, z ambon, a nawet w sejmie (wystąpienie Kornela Krzeczunowicza w komisji budżetowej w r. 1938). Tuż przed wybuchem drugiej wojny światowej planowała utworzenie wędrownego teatru ludowego.
Podczas drugiej wojny światowej S. mieszkała początkowo w Gaci, ale po aresztowaniu przez Gestapo męża w r. 1940 ukrywała się w Rabce i we wsiach pow. przeworskiego i łańcuckiego (najdłużej w Korniaktowie). Działała wówczas w podziemiu: w lutym 1940 pomagała zorganizować przerzut za granicę Michała Tokarzewskiego-Karaszewicza (komendanta Głównego Służby Zwycięstwu Polski), należała do kierownictwa konspiracyjnego Ludowego Związku Kobiet w pow. przeworskim, wykładała na tajnych kursach i publikowała w prasie ludowej („Żywia”, „Świat Młodych”, „Wieści”, „Chłopka”). Była autorką hymnu Batalionów Chłopskich pt. Do boju o Polskę Ludową.
Po zakończeniu wojny S. osiadła w Handzlówce (pow. łańcucki), gdzie zorganizowała trzymiesięczne kursy dla przedszkolanek. Od r. 1945 kierowała Uniw. Ludowym Teatralnym w Brusie pod Łodzią. Dn. 7 V t.r. wzięła udział w pierwszym powojennym zjeździe działaczy ZMW RP «Wici» w Warszawie. T.r. wstąpiła do Stronnictwa Ludowego, utworzonego przez frakcję lewicową SL «Wola Ludu». W marcu 1946 została sekretarzem Prezydium Rady Wychowawczej przy Tow. Uniwersytetów Ludowych RP. Dla zespołu uniw. w Brusie, który występował często na uroczystościach państwowych i ludowych (m.in. na kongresie zjednoczeniowym Polskiej Partii Socjalistycznej i Polskiej Partii Robotniczej w grudniu 1948), opracowała kilka nowych inscenizacji teatralnych w duchu socrealizmu (m.in. Towarzysz) i przerobiła na formę sceniczną „Poemat pedagogiczny” A. Makarenki. Zainicjowała też utworzenie w folwarku Mikołajki pod Włocławkiem spółdzielni rolniczej dla wychowanków Szyc i Gaci (przekształconą wkrótce przez władze w spółdzielnię produkcyjną). W r. 1948, po odgórnej likwidacji placówki w Brusie, S. przeszła do pracy w Centralnym Zarządzie Związku Zawodowego Pracowników Przemysłu Spożywczego «Społem» i jako instruktor artystyczny prowadziła amatorskie teatry robotnicze. Od r. 1949 była członkiem Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego. T.r. otrzymała pracę w Min. Kultury i Sztuki, gdzie zajmowała się amatorskim ruchem artystycznym; m.in. w oborze spółdzielni produkcyjnej w Godzianowie (pow. skierniewicki) wystawiła inscenizację pt. Trzeba zbudować most. Z ministerstwa odeszła w r. 1953. Uzyskała wtedy, za wstawiennictwem L. Kruczkowskiego, zgodę na założenie Regionalnego Zespołu Pieśni i Tańca «Podhale» w Białym Dunajcu, którym kierowała przez 16 lat. Wprowadziła do jego repertuaru własne teksty dotyczące aktualnych przemian polityczno-społecznych, pisane w gwarze podhalańskiej. W poł. l. pięćdziesiątych podjęła współpracę z Tow. Wiedzy Powszechnej. W r. 1956 wydała opis początków pracy w Białym Dunajcu pt. Skalni ludzie (W., Wyd. 2 rozszerzone, W. 1967), a w r. 1960 tomik o teatrze ludowym Sami tworzymy teatr (W.). Prowadziła również zespół dziecięcy, a w ostatnim roku swojej pracy w Białym Dunajcu teatr lalkowy i Ognisko Muzyki Góralskiej. Po r. 1962 bez wynagrodzenia prowadziła zespoły w Liceum Pedagogicznym w Warszawie («Dziobaki») oraz w Inst. Ziemniaka w Młochowie (pow. pruszkowski). W r. 1970, po reaktywowaniu uniwersytetów ludowych przez Zarząd Krajowy Związku Młodzieży Wiejskiej (ZK ZMW), powołana została na członka Rady Uniwersytetów Ludowych. W jesieni 1972 zainicjowała utworzenie Ludowego Zespołu Artystycznego «Promni» przy Zarządzie Uczelnianym ZMW Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego – Akad. Roln. w Warszawie; kierowała nim do przełomu l. 1974 i 1975. W r. 1973 ogłosiła wspomnienia pt. Mój pamiętnik (W.), oprócz tego w pracach zbiorowych zamieściła kilka drobniejszych szkiców wspomnieniowych. Po r. 1981 weszła w skład Narodowej Rady Kultury. S. była też honorową przewodniczącą Rady Programowej Teatru Wsi Polskiej przy ZKZMW. W r. 1986 wydała wraz z Mieczysławem Faberem Do niebieskich pował. Śpiewnik młodzieży wiejskiej (W.). Zmarła 22 I 1988 w Warszawie i została pochowana w Al. Zasłużonych na cmentarzu Powązkowskim. Była odznaczona m.in.: Krzyżem Oficerskim i Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski, Srebrnym Krzyżem Orderu Virtuti Militari, Krzyżem Walecznych, Orderem Pracy I kl., Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami oraz odznaką «Zasłużony Działacz Kultury».
Z małżeństwa z Ignacym Solarzem miała S. troje dzieci (zob. życiorys męża).
W 10-rocznicę śmierci S-ej zorganizowano w Muz. Historii Ruchu Ludowego wystawę o niej (9 II 1998), zaś szkole podstawowej w Miąsnem nadano jej imię (wrzesień t.r.).
Bibliogr. publikacji S-ej do r. 1939, w: Turos L., Uniwersytet ludowy Ignacego Solarza i jego wychowankowie, W. 1970 s. 255–6; Czachowska, Literatura pol. Bibliogr., II; Giza S., Ruch ludowy w prasie Polski Ludowej. 1944–1967. Zagadnienia społeczno-polityczne. Materiały bibliograficzne, W. 1970; Słownik biograficzny działaczy ruchu ludowego, W. 1989; Słownik pseudonimów pisarzy polskich, Wr. 1996 IV; – Borkowski J., Wizje społeczne i zmagania wiciarzy, W. 1966; Fitowa A., Bataliony chłopskie w Małopolsce 1939–1945. Działalność organizacyjna, polityczna i zbrojna, W. 1984; Fołta W., Ruch ludowy w Przeworskiem, W. 1975; Gołębiowski B., Cywilizacja słońca. O aktualności i perspektywach idei polskich uniwersytetów ludowych Zofii i Ignacego Solarzów, W. 1994; Hirsz Z. J., Terenowa prasa konspiracyjna ruchu ludowego 1939–1945, W. 1977; Ignacy Solarz i jego uniwersytet ludowy 1924–1939. Materiały z seminarium naukowego w Warszawie 5 i 6 X 1962, Wybór i oprac. F. Popławski, S. Dyksiński, W. 1965 s. 37, 45, 94, 102, 123–7, 136, 160, 162; Iwanowska T., Wystawa „Zofia Solarzowa – dążenie do ideału”, „Roczn. Hist. Muz. Hist. Pol. Ruchu Lud.” Nr 12: 1998 s. 243–7; Krzystek E., Zofia Solarzowa (1902–1988), „Roczn. Andragogiczny” 1977/98 s. 208–11; Maciejewska E., Integracyjna funkcja teatru Zofii Solarzowej, w: Ignacy Solarz i jego dzieło: wnioski dla współczesności, Red. S. Gawor, Kr. 1992 s. 91–100; Marcinkowski J., Fitowa A., Ruch ludowy w Małopolsce i na Śląsku 1939–1945. Ludzie, myśl programowa, praca konspiracyjna, W. 1987; Sierotwiński S., Kronika życia literackiego w Polsce pod okupacją hitlerowską w latach 1939–1945, Kr. 1988 I–II; Sokół «Skrzydło» J., Konspiracja nad Wisłą i Sanem 1939–1944, W. 1976 s. 22, 42–3; Wawrzykowska-Wierciochowa D., Z dziejów kobiety wiejskiej. Szkice historyczne 1861–1945, W. 1961; Zięba J., Ruch teatralny na wsi 1918–1939, W. 1976; – Akademicka Młodzież Ludowa w II Rzeczypospolitej. Relacje, materiały, dokumenty, Red. S. Malawski, W. 1974; Bodnar I., Rozmowa z Zofią Solarzową, „Pismo Liter.-Artyst.” R. 5: 1986 nr 1 s. 123–33; Cyganeria i polityka. Wspomnienia krakowskie 1919–1939, W. 1964; Dąbrowska M., Dzienniki 1933–1945, [Wyd.] T. Drewnowski, W. 1988 II, III, V; Gil F., Teatr Gacaków, „Sygnały” 1939 nr 64; Górska H., Powrót z Rzeczpospolitej Przyszłości, „Sygnały” 1939 nr 73; Kruczkowski L., Teatr gacaków, „Dzien. Lud.” 1939 nr 170; Listy Wojciecha Skuzy do Ignacego i Zofii Solarzów, [Wyd.] Z. Andres, Prace Human. Tow. Nauk. w Rzeszowie. Wydz. Nauk Human. i Społ., Kom. Historycznoliteracka, S. 1, R.: 1979, nr 13 s. 261–72; [Matusowa B.], B. M., Rozmowa z „chrzestną” Zofią Solarzową, „Dzien. Lud.” 1957 nr 52 (fot.); Matusowa «Kwiatkowska» B., Na partyzancki poszły bój… 1939–1945, Oprac. S. Młodożeniec-Werowna, W. 1970; Pasja działania. Wspomnienia o Kazimierzu Wyszomirskim, Oprac. S. Jarecka-Kimlowska, W. 1970; Twierdzą nam będzie każdy próg. Kobiety ruchu ludowego w walce z hitlerowskim okupantem. Sylwetki, wspomnienia, artykuły, Wybór i oprac. M. Jędrzejec, W. 1968 s. 211–16; Wiejski Uniwersytet Orkanowy w Szycach w 50-tą rocznicę założenia, [Oprac.] S. Kowalczyk, S. Lato, „Roczniki Dziej. Ruchu Lud.” Nr 16: 1974; Wilbik-Jagusztynowa W., Bataliony Chłopskie na Rzeszowszczyźnie. Dokumenty, relacje, wspomnienia, W. 1973; Wspomnienia o Ignacym Solarzu „Chrzestnym”, W. 1983; Wspomnienia o Jędrzeju Cierniaku, Oprac. Z. Mazurowa, L. Wyszomirska, W. 1982 s. 127–30; Wspomnienia weteranów ruchu ludowego, W. 1968 s. 306–25; – „Roczn. Dziej. Ruchu Młodowiejskiego” R. [1]: 1984 s. 39, R. 2: 1984 s. 6; „Wieś i Państwo” R. 3: 1946 s. 229; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1988: „Dzien. Pol.” nr 19, 23 (J. Dużyk), „Życie Liter.” nr 6, „Życie Warszawy” nr 21–6, 42; – Zakł. Hist. Ruchu Lud. przy Naczelnym Komitecie Wykonawczym PSL w W.: sygn. Z–412 (mater. biogr. S-ej); – Mater. Red. PSB: Nota życiorysowa S-ej autorstwa Lucjana Turosa; – Informacje Leszka Kołodziejczyka, dyrektora Zespołu «Promni» z W.
Andrzej A. Zięba