INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY
iPSB
  wyszukiwanie zaawansowane
 
  wyszukiwanie proste
 
Biogram Postaci z tego okresu
 Adam Pilchowski (Pilichowski)  h. Rogala      Pilchowski h. Rogala, Biskup Chełmski 1578 - portret asortacyjny w: Bartosz Paprocki, Gniazdo Cnoty, Kraków 1578, s. 1005 - w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie - źródło kopii cyfrowej: POLONA.pl - fragment.

Adam Pilchowski (Pilichowski) h. Rogala  

 
 
Biogram został opublikowany w 1981 r. w XXVI tomie Polskiego Słownika Biograficznego
 
 
 
Spis treści:
 
 
 
 
 

Pilchowski (Pilichowski) Adam h. Rogala (zm. 1587), prepozyt warszawski, referendarz koronny, potem biskup chełmski. Pochodził z niezamożnej rodziny z Pilchowa w pow. wyszogrodzkim. W młodym wieku (przed 22 I 1542) został zatrudniony w zarządzie dóbr królowej Bony. Tutaj zapewne wyuczył się miernictwa, poznał zasady gospodarowania w starostwach królowej oraz nabył niezbędną znajomość prawa. Został z czasem pisarzem Bony i rewizorem jej dóbr na Podlasiu, rychło też stał się znawcą stosunków gospodarczych i prawnych na tym obszarze. Królowej Bonie zawdzięczał początki swojej kariery kościelnej: jako pleban w Luszynie i Sierpcu został w r. 1546 kanonikiem warszawskim, wkrótce objął plebanie: w Zakroczymiu (przed 19 I 1548) i w Wiznie (7 II 1550), w r. 1555 został w kapitule warszawskiej scholastykiem. Nie był P. jednakże kanonikiem poznańskim, jak to podał Ignacy T. Baranowski (pomyłka powstała w wyniku mylnej interpretacji dokumentu w II tomie „Uchańscianów”), ani też krakowskim.

Po wyjeździe Bony z Polski P. przeszedł na dwór Zygmunta Augusta. Dn. 7 XII 1556 jako sekretarz królewski został, wraz z Wawrzyńcem Gadomskim, komisarzem powołanym w celu rozstrzygnięcia sporu między dzierżawcą Latyczowa a jego poddanymi. W l. n. pełnił P. wielokrotnie obowiązki rewizora dóbr królewskich na Podlasiu. Przeprowadzał rewizję zamku bielskiego (1560), dworów knyszyńskich i włości augustowskiej (1561), zamków i dworów podlaskich (1563, wraz z Hrehorym Wołowiczem) oraz starostwa knyszyńskiego (1564, 1565). W r. 1565 został referendarzem podlaskim («referendarius causarum Podlasiensium»). Rezydując odtąd stale przy królu, rozpatrywał wszystkie sporne kwestie z Podlasia i wydawał wyroki wraz z delegowanymi przez króla komisarzami. Do podlaskiego sądu referendarskiego wpływały apelacje od wyroków sądów ziemskich, podkomorskich i wójtowskich z Podlasia, a ponadto od wyroków sądów prawa magdeburskiego ze wszystkich miast W. Ks. Lit. Jako urzędnik w zarządzie domeny królewskiej na Podlasiu wykazał P. wiele inicjatywy w dążeniu do podniesienia jej dochodowości i przeprowadzał reformy gospodarcze, często powołując się na reformę włókową z r. 1557. Zabiegał o likwidowanie enklaw (drogą skupu bądź wymiany), dbał o racjonalne rozmieszczenie folwarków, starał się o zastępowanie danin naturalnych (a czasem i robocizny) czynszami. Te ostatnie reformy, niechętnie przyjmowane przez poddanych, nie utrzymały się. On to zapewne, wraz z Maciejem Sawickim i leśniczym perstuńskim Janem Witkowskim, założył na Suwalszczyźnie miasto Filipów (między r. 1562 a r. 1568). Wiele korzystnych dla skarbu królewskiego decyzji wydał podczas rewizji starostw: łomżyńskiego (1566), bielskiego (ok. r. 1570, wraz z Mateuszem Protaszewiczem Ostrowskim), a także podczas przeprowadzonej wspólnie z M. Sawickim rewizji dóbr króla na Litwie, a mianowicie dworów: Grodno, Przełom, Sejwy, Łozdzieje i Merecz.

Nagrodą za prace dla króla były nowe beneficja kościelne. Dn. 2 IV 1563 został P. kanonikiem wileńskim, w r. 1565 otrzymał godność prepozyta warszawskiego, w r. 1560 objął kanonię płocką, a nadto probostwa w Grodnie i Zambrowie. W l. 1558–61 był prowizorem i ekonomem Szpitala Św. Ducha przy kościele Św. Marcina w Warszawie. Aczkolwiek brak przejawów aktywności P-ego w warszawskiej kapitule, można się jednak domyślać, iż oddał jej jakieś usługi, albowiem 28 V 1571 odstąpiła mu ona «testimonii gratia» otrzymany w r. 1568 od Adama Kosińskiego, przyszłego kaszt. podlaskiego, zapis 500 złp. na podlaskich wsiach: Lisowo, Sarnaki, Makarki i Smorklice. Umiał P. dbać o swoje interesy; znajdujące się w jego posiadaniu majętności były dobrze zagospodarowane (np. Śmilewo – wieś prestymonialna od kapituły płockiej). W Warszawie miał (ok. r. 1560) dom przy ul. Przecznej, sadzawkę w ogrodzie Szpitala Św. Ducha, brał w dzierżawę i w zastaw dobra ziemskie od szlachty (np. Grębiszów w woj. mazowieckim i Dobrzyniewo w woj. podlaskim, jakieś wsie od Andrzeja Firleja). W r. 1567 podjął P., wspólnie z kaszt. raciąskim Stanisławem Kryskim i kaszt. żarnowskim Janem Sienieńskim oraz z Andrzejem Zborowskim, bliżej nam nie znane przedsięwzięcie, na którego sfinansowanie zaciągnięto pożyczkę w wysokości 6 000 złp. od łożniczego królewskiego Dionizego Brandysa. Wiosną 1571 zabiegał P. o wakujące po śmierci Stanisława Żelisławskiego biskupstwo chełmińskie. Małe miał jednak szanse wobec poważnej konkurencji i kandydatury jego nie brano poważnie pod uwagę.

Po śmierci Zygmunta Augusta P. przebywał w otoczeniu Anny Jagiellonki i na jej usługach. Należał do zwolenników wyboru na tron polski Henryka Walezego, podpisał akt jego elekcji 16 V 1573. W listopadzie t. r., wraz z doktorem medycyny i zarazem sekretarzem Anny Jagiellonki Stanisławem Fogelwederem oraz z bpem chełmskim Wojciechem Staroźrebskim, sporządził w Tykocinie spis rzeczy wziętych z tamtejszego skarbca na pogrzeb Zygmunta Augusta i koronację Henryka. W r. 1574 wraz z Marcinem Podgórskim przeprowadził rewizję starostw: tykocińskiego, rajgrodzkiego i augustowskiego, będących uposażeniem królewny. W czasie drugiego bezkrólewia, po ucieczce Henryka, pozostawał nadal przy Annie Jagiellonce. Podczas elekcji w r. 1575 opowiedział się za kandydaturą cesarza Maksymiliana II i podpisał dekret o jego elekcji (18 XII), lecz wkrótce przeszedł na stronę zwolenników Stefana Batorego. Podaną przez Reinholda Heidensteina wiadomość, jakoby, P. wcześniej odstąpił od stronnictwa cesarskiego i pozyskał dla «batorian» Annę Jagiellonkę, trzeba uznać za pomyłkę. Na sejmie koronacyjnym 1 V 1576, wraz z Janem Borkowskim, reprezentował P. Annę w pertraktacjach ze stanami w sprawie jej uposażenia i spisał z deputatami sejmu umowę regulującą te kwestie. Został wówczas mianowany referendarzem koronnym. Z sejmu koronacyjnego wszedł P., jako delegat królowej, do komisji mającej dokonać «dostatecznej» lustracji królewszczyzn podlaskich; stanął na czele komisji i był organizatorem jej prac.

W r. 1577, natychmiast po śmierci nominata bpa chełmskiego Jana Zaborowskiego, rozpoczął P. starania o to biskupstwo. Już w początkach lipca t. r. stwierdzał Hieronim Rozdrażewski, który także ubiegał się o tę godność, iż P. może być pewien nominacji. Istotnie otrzymał ją wkrótce (przed 20 IX). Na sejmie warszawskim w końcu stycznia 1578 zasiadał jako nominat bp chełmski i wszedł do grona deputatów, którzy mieli przygotować układ w sprawie dziesięcin między szlachtą a duchowieństwem. Wówczas właśnie wysłany został do Rzymu sekretarz królewski Paweł Zajączkowski w celu uzyskania dla P-ego prowizji papieskiej. Miał on zarazem prosić w imieniu P-ego, popieranego gorąco przez bpa. krakowskiego Piotra Myszkowskiego, o pozwolenie na zatrzymanie dotychczasowych beneficjów. Starania te poparł nadto nuncjusz papieski w Polsce V. Laureo, który przekazał do Rzymu pochlebną o P-m opinię. Prowizję papieską na biskupstwo chełmskie otrzymał P. 16 V 1576, natomiast starania o zatrzymanie parafii w Zambrowie i prepozytury warszawskiej ciągnęły się, mimo poparcia ze strony króla i kanclerza Jana Zamoyskiego, do r. 1579. W maju t. r. udzielono P-emu zgody na zatrzymanie parafii w Zambrowie na cztery lata (w r. 1584 otrzymał przedłużenie na dalsze sześć lat), prepozyturę warszawską musiał jednak odstąpić Andrzejowi Patrycemu Nideckiemu z tym, że pozwolono mu na pobieranie połowy płynących z niej dochodów.

Dn. 1 X 1578 uczestniczył P. w synodzie prowincjonalnym w Piotrkowie. Nadal utrzymywał bliski kontakt z Anną Jagiellonką, pozostawał zarazem w dobrych stosunkach z Zamoyskim. W styczniu 1579 przebywał na dworze królowej w Warszawie, t. r. był pierwszym prezydentem nowo utworzonego Trybunału Kor., wziął udział w warszawskim sejmie na przełomie 1579/80 r. Podczas sejmu został delegowany do komisji rozliczającej podskarbiego kor. z rachunków sejmowych za r. 1576. Dn. 17 I 1580 asystował Piotrowi Myszkowskiemu podczas udzielania w kolegiacie warszawskiej ślubu przyrodniej siostrze kanclerza, kalwinistce Zofii Zamoyskiej, z Łukaszem Działyńskim, a w marcu t. r. odprawiał z bpem kujawskim Stanisławem Karnkowskim egzekwie przy pogrzebie żony kanclerza – Krystyny z Radziwiłłów; t. r. konsekrował nowo wzniesiony w Zamościu kościół. Na sejmie w r. 1581 dziękował w swoim wotum Stefanowi Batoremu, hetmanom i kanclerzowi za dotychczasowe trudy wojenne, doradzał kontynuowanie wojny z Moskwą i uchwalenie nowego subsydium. Zabierał głos w sprawie wypłacenia królowej należnych jej po matce sum stwierdzając, że zgodzi się na każdy, ustanowiony przez sejm, sposób spłaty. W sierpniu 1582 znowu był na dworze Anny i witał w jej imieniu przybywającego do Warszawy króla. Na sejmie warszawskim w jesieni t. r. podpisał wystosowaną 24 XI przez biskupów protestację z powodu niezałatwienia na tym sejmie sprawy dziesięcin (w ramach tzw. compositio inter status). W sierpniu 1584 brał P. udział w zwołanej przez króla naradzie senatorów w Lublinie, gdzie – zdaniem Jana Dymitra Solikowskiego – radzono nad kwestią Zborowskich.

Objęcie diecezji chełmskiej przyniosło P-emu miejsce w senacie i upragnioną infułę, lecz przysporzyło wiele kłopotów przy prawie żadnych dochodach. Diecezja znajdowała się w bardzo złym stanie, brak było duchownych, kościołów, i to zarówno w wyniku słabego uposażenia, jak i dużego rozwoju reformacji wśród szlachty. Biskupie dobra stołowe były zrujnowane złą gospodarką, po części pozastawiane. Nie istniała nadto katedra, gdyż spełniający jej funkcje skromny kościół w Krasnymstawie spłonął na krótko przed objęciem biskupstwa przez P-ego. P. zajął się w pierwszym rzędzie poprawą uposażenia kapituły i katedry. Zmierzał do tego przez wykupienie z zastawu dóbr biskupich (np. karczmy w Probołowicach na drodze z Hrubieszowa do Chełmu, wójtostwa w Skierbieszowie), uporządkowanie ich administracji i reformę gospodarki. Odbudował kościoły w Chełmie i Krasnymstawie, gdzie wiosną 1581 odbył synod diecezjalny. Wyrazem podjętych przezeń kroków w celu rekatolizacji diecezji były słane do Rzymu prośby o przyznanie prawa do rozgrzeszania heretyków niektórym członkom kapituły chełmskiej (1581, 1582). P. był już jednak starym człowiekiem, chorował, i stąd wiele nie mógł zdziałać. Stanisław Karnkowski po objęciu arcybiskupstwa gnieźnieńskiego, skarżąc się w lecie 1583 nuncjuszowi papieskiemu A. Bolognettiemu na arogancję i brak posłuszeństwa ze strony P-ego, usprawiedliwiał zarazem tę jego postawę starością. W r. 1585 ustanowił P. fundację na utrzymanie bakałarza przy szkole katedralnej w Krasnymstawie, wikariuszy katedralnych i organisty z zaleceniem, aby we wszystkie niedziele i święta były głoszone kazania dla ludu w Chełmie i Krasnymstawie. Dla swoich nepotów nie zgromadził fortuny, lecz kilku Pilchowskich skorzystało zapewne z jego protekcji, jak np. Jerzy, przebywający w r. 1585 na dworze biskupim, Jakub, który z plebana w Pilchowie został w r. 1563 kanonikiem warszawskim, i Adam, podczaszy Anny Jagiellonki, leśniczy tykociński. Bratem (lub bratankiem) P-ego był Jan, kasztelan wyszogrodzki. P. zmarł w lutym 1587 i został pochowany w Warszawie, w kolegiacie Św. Jana, gdzie za życia przygotował sobie grobowiec.

 

Szostkiewicz, Katalog bpów obrządku łac.; – Baranowski I. T., Adam Pilchowski, działacz agrarny z czasów Zygmuntowskich, „Przegl. Hist.” T. 1920: 1916 s. 141–51; Kurczewski J., Kościół zamkowy czyli katedra wileńska, Cz. III, Wil. 1916; Nowacki, Dzieje archidiecezji pozn., II; Pociecha W., Królowa Bona, P. 1949–58 III; Wiśniewski J., Dzieje osadnictwa w powiecie sejneńskim, w: Materiały do dziejów ziemi sejneńskiej, Białystok 1963; tenże, Dzieje osadnictwa w powiecie suwalskim, w: Studia i materiały do dziejów Suwalszczyzny, Białystok 1965; – Diariusz poselstwa polskiego do Francji po Henryka Walezego w 1573 roku, Oprac. A. Przyboś i R. Żelewski, Wr. 1963; Hejdensztein R., Dzieje Polski, Pet. 1857 I 224; Korespondencja Hieronima Rozrażewskiego, Wyd. P. Czaplewski, Tor. 1937 I; Listy oryginalne Zygmunta Augusta do Mikołaja Radziwiłła Czarnego, Wyd. A. S. Lachowicz, Wil. 1842 s. 27, 29; Lustracja województwa mazowieckiego 1565, W. 1967–71 (w indeksie mylnie określony jako kanonik poznański, krakowski, sekretarz Bony); Lustracja województwa podlaskiego, 1570 i 1576 r., Wr. 1959; Matricularum summ., V 1840, 2001, 2259, 4700, 10646; Mon. Pol. Vat., IV, VI; Orzelski, Bezkrólewia ksiąg ośmioro; Rejestr poboru od duchowieństwa archidiakonatu warszawskiego w 1561 r., Wyd. A. Dunin-Wąsowicz, w: Warszawa XVI–XVII wieku, W. 1977, Studia Warszawskie, Z. 2; Rescii S. Diarium, Wyd. J. Czubek, Arch. do Dziej. Liter., Kr. 1915 XV Cz. 1; Solikowski J. D., Krótki pamiętnik rzeczy polskich, Pet. – Mohylew 1855 s. 66; Sprawy wojenne króla Stefana Batorego, Wyd. I. Polkowski, Kr. 1887, Acta Hist., XI; Starowolski, Monumenta Sarmatarum; Starożytności Hist. pol., II 473; Uchańsciana, II; Vincent Laureo… et ses dépêches…, Wyd. T. Wierzbowski, W. 1887; Źródła Dziej., XVII cz. 2 (na s. 254 informacja dot. innego Pilchowskiego, zapewne podczaszego Anny Jagiellonki); – AGAD: Metryka Kor. t. 145 s. 160–1, t. 156 s. 110 (dot. krewniaków P-ego); Arch. Państw. m. W.: Knapiński W., Notaty do historii kościołów warszawskich, W. 1949 s. 33, 34, 40, 128, 149, 169 (mszp. powiel.); – Informacje Tadeusza Żebrowskiego na podstawie akt kapituły płockiej.

Halina Kowalska

 

 

Powyższy tekst różni się w pewnych szczegółach od biogramu opublikowanego pierwotnie w Polskim Słowniku Biograficznym. Jest to wersja zaktualizowana, uwzględniająca opublikowane w późniejszych tomach PSB poprawki i uzupełnienia.      

 

 
 

Chmura tagów

 
Za treści publikowane na forum Wydawca serwisu nie ponosi odpowiedzialności i są one wyłącznie opiniami osób, które je zamieszczają. Wydawca udostępnia przystępny mechanizm zgłaszania nadużyć i w przypadku takiego zgłoszenia Wydawca będzie reagował niezwłocznie. Aby zgłosić post naruszający prawo lub standardy współżycia społecznego wystarczy kliknąć ikonę flagi, która znajduje się po prawej stronie każdego wpisu.

Media

 
 
     
Mecenas
 
Uzywamy plików cookies, aby ułatwić Ci korzystanie z naszego serwisu oraz do celów statystycznych. Jeśli nie blokujesz tych plików, to zgadzasz się na ich użycie oraz zapisanie w pamięci urządzenia. Pamiętaj, że możesz samodzielnie zarządzać cookies, zmieniając ustawienia przeglądarki.
Informację o realizacji Rozporządzenia o Ochronie Danych Osobowych (RODO) przez FINA znajdziesz tutaj.