Szpak Adam (1896–1940), dyrygent, kompozytor, publicysta muzyczny, pedagog.
Ur. w Warszawie w zasymilowanej rodzinie żydowskiej, był synem Józefa. Miał brata, Józefa, przedsiębiorcę i producenta filmowego, oraz siostry: Romanę (1882–1962), aktorkę, 1.v. Lewińską, od r. 1910 żonę Juliusza Kadena-Bandrowskiego, Stefanię (1887–1974), od r. 1914 żonę Filipa Endelmana, doktora filozofii i Janinę (Janette) (1891 [1896?] – 1956), śpiewaczkę, żonę Alfreda Seydena, skrzypka.
Wykształcenie muzyczne zdobywał S. początkowo w Warszawie, a następnie w Berlinie, gdzie studiował m.in. grę na skrzypcach, dyrygenturę i teorię muzyki. Będąc pod wrażeniem koncertów prowadzonych przez Arthura Nikischa, podjął w r. 1917 pierwsze próby dyrygenckie w tamtejszej Sali Blüthnera oraz filharmonii. Dn. 21 XII 1917 i 3 II 1918 dyrygował w Filharmonii warszawskiej m.in. utworami G. F. Haendla, J. S. Bacha, W. A. Mozarta i L. van Beethovena. Na koncercie w Warszawie (3 I 1919) przedstawił swoje kompozycje. Następnie wyjechał do Paryża, gdzie dyrygował Orchestre Lamoreux, po czym występował w Holandii. W Hiszpanii współpracował z madrycką Orkiestrą Symfoniczną E. F. Arbósa, a 23 XI i 30 XI 1924 poprowadził w Barcelonie z Orkiestrą P. Casalsa dwa koncerty (na pierwszym wykonano m.in. „Odwieczne pieśni” Mieczysława Karłowicza, a na drugim utwory M. Ravela i A. Schönberga). Od r. 1928 przebywał w Wiedniu, gdzie w Musikverein prowadził letnie sezony, z powodzeniem dyrygując Wiener Symphoniker (Wiedeńską Orkiestrą Symfoniczną), a w r. 1929 Tonkünstler Orchester (Orkiestrą Artystów Muzyków).
Na początku r. 1930 wrócił S. do Warszawy. W marcu i kwietniu t.r. prowadził w tamtejszym konserwatorium pierwsze koncerty nowo powstałej Warszawskiej Orkiestry Kameralnej. T.r. skomponował muzykę do filmu „Niebezpieczny romans” (reż. Michał Waszyński wg powieści Andrzeja Struga „Fortuna kasjera Śpiewankiewicza”), wyprodukowanego przez brata, Józefa. Pracując jako dyrygent w wytwórniach filmowych, wypowiedział się w „Kinie dla Wszystkich” (1930 nr 25) na temat możliwości estetyczno-technicznych kina dźwiękowego. Wielokrotnie dyrygował gościnnie w warszawskiej Filharmonii, m.in. w r. 1931 podczas koncertów niedzielnych.
Od l. trzydziestych uprawiał S. publicystykę muzyczną, ogłaszając artykuły informacyjno-sprawozdawcze i recenzje, m.in. Joseph Haydn („Droga” 1932 nr 12), Konkurs orkiestr kolejowych dyrekcyjnych („Orkiestra” 1934 nr 5), Józef Hofmann w Warszawie („Mies. Liter. i Sztuki” 1934/5 nr 2), Czy opera jest przeżytkiem (tamże nr 3), Giacomo Puccini (tamże nr 5), Sezon w Filharmonii Warszawskiej („Wiedza i Życie” 1934 nr 2), Na marginesie Międzynarodowego Konkursu Skrzypcowego im. H. Wieniawskiego (tamże 1935 nr 5). Duży rezonans w kręgach muzycznych wywołał jego artykuł z r. 1934 O sztuce dyrygowania. W l. 1934–6 wykładał umuzykalnienie w Państw. Inst. Sztuki Teatralnej w Warszawie, a w r. akad. 1935/6 na jego Wydz. Sztuki Reżyserskiej prowadził wspólnie z Leonem Schillerem seminarium o inscenizacji widowisk muzycznych. Na łamach „Wiedzy i Życia” ogłaszał obszerne rozważania na temat twórczości kompozytorów niemieckich i polskich, m.in. Ryszard Wagner (1933 nr 11, 12), Ryszard Strauss i muzyka programowa (1934 nr 11), Mieczysław Karłowicz (1935 nr 3), Karol Szymanowski (1937 nr 4/5) oraz artykuły dotyczące muzyki współczesnej, m.in. Walka o rozbicie atomu muzycznego (1936 nr 3) i dawnej, m.in. Pięć wieków dawnej muzyki (1938 nr 10–12). Od r. 1937 pracował jako kontroler audycji w Wydz. Struktury Programów Polskiego Radia i «reżyser mikrofonowy».
Po wybuchu drugiej wojny światowej został S. w nocy z 6 na 7 IX 1939 ewakuowany z rozgłośnią warszawską Polskiego Radia do Baranowicz, a następnie m.in. z Haliną i Bolesławem Micińskimi przedostał się do Rakowa koło Mińska. Prawdopodobnie po zajęciu tych terenów przez Armię Czerwoną wrócił do Warszawy. Został tam zamordowany przez Niemców pod koniec r. 1940, wg Czesława Miłosza po stronie aryjskiej.
Brak informacji o stosunkach rodzinnych S-a.
Rys. w: Bores F., El maestro Szpak, „Alfar” 1925 nr 47; – Błaszczyk, Dyrygenci; – Fater I., Muzyka żydowska w Polsce w okresie międzywojennym, W. 1997; Wilski Z., Polskie szkolnictwo teatralne 1811–1944, W. 1978; – Jarnés B., Cartas al Ebro, México 1940 s. 6–9; Micińska-Kenarowa H., Długi wdzięczności, W. 2003; Miłosz C., Abecadło, Kr. 2001; tenże, Wyprawa w Dwudziestolecie, Kr. 2011; tenże, Zaczynając od moich ulic, Kr. 2006; tenże, Zaraz po wojnie. Korespondencja z pisarzami 1945–1950, Kr. 2007; Primier koncert de la Orquesta Pau Casals Sota la dirrecció del Mestre polonès [...] 23 novembre 1924..., Barcelona [1924] (program koncertu); Schiller L., Referat programowy zjazdu ZASP, w: tenże, Droga przez teatr 1924–1939, W. 1983; – „Dzien. Łódz.” 1931 nr 65; „Gaz. Pol.” 1919 nr 9; „Gaz. Warsz.” 1931 nr 50; „Głos” 1917 nr 330, 1918 nr 35; „Kur. Warsz.” 1930 nr 135; „Muzyka” 1925 nr 1, 2, 1928 nr 10, 1930 nr 3, 4, 1931 nr 11–12; „Przegl. Muzycz.” 1919 nr 3, 1930 nr 4; „Tyg. Ilustr.” 1929 nr 2 (fot.), 1930 nr 18 (fot.); – Informacje Magdaleny Kobus z Kr.
Bibliogr. dot. rodzeństwa S-a: Inskrypcje grobów polskich na cmentarzach Paryża. Père Lachaise, Red. A. Biernat, W. 1991 (dot. sióstr, Janiny i Romany); Łoza, Czy wiesz, kto to jest?, II (Endelman Filip); Słown. Teatru Pol. (dot. siostry, Romany); Szulcowie, Cmentarz Ewangelicko-Reformowany (dot. siostry, Romany); – Kern L. J., Pogaduszki, Kr. 2002 (dot. siostry, Romany); – „Kino dla Wszystkich” 1930 nr 9 (dot. brata, Józefa).
Roman Włodek