Stawarz Aleksander Józef, pseud.: Baca, Leśnik (1896–1942), żołnierz Legionów Polskich, pułkownik Wojska Polskiego i Związku Walki Zbrojnej.
Ur. 7 VII w Krakowie, był synem Mikołaja, rzemieślnika (wg innych danych – kolejarza), i Eleonory z Gruców, młodszym bratem Stanisława.
S. kształcił się w seminarium nauczycielskim w Krakowie, lecz maturę uzyskał eksternistycznie w Wiedniu już w trakcie pierwszej wojny światowej. W latach szkolnych należał w Krakowie do VIII drużyny skautowej. Dn. 16 VIII 1914 wstąpił do Legionów Polskich (Leg. Pol.); służył jako dowódca sekcji w 5., następnie 7. komp. 2. pp; w grupie taktycznej gen. Karola Trzaski-Durskiego wziął udział t.r. w kampanii karpackiej, początkowo w stopniu kaprala, później plutonowego. Dn. 30 III 1915 otrzymał przydział do baonu uzupełniającego 2. pp, (od maja w składzie II Brygady Leg. Pol.); z baonem wszedł 11 V t.r. w skład nowo formowanego 4. pp, z przydziałem do 8. komp. Jednak już 20 V rozpoczął naukę na III kursie Szkoły Podchorążych Leg. Pol. w Kamieńsku; ukończył go 21 VII i jako aspirant oficerski trafił do baonu uzupełniającego nr 2, a następnie wraz z nim ponownie do II Brygady Leg. Pol., gdzie dowodził plutonem w 7. kompanii 2. pp. Dn. 1 III 1916 został oddelegowany na kurs Szkoły Chorążych w Legionowie, który ukończył 1 V t.r., awansując do stopnia chorążego. Dn. 1 XII objął dowództwo plutonu 5. komp. 2. pp. Od 10 II do 20 IV 1917 był instruktorem w szkole oficerskiej pułku, następnie dowódcą plutonu kolejno w 12. i 9. komp. Po kryzysie przysięgowym (lipiec 1917) dowodził plutonem 7. komp. 2. pp w składzie Polskiego Korpusu Posiłkowego (Pol. Kor. P.) stacjonującego w Przemyślu. We wrześniu t.r. awansował do stopnia podporucznika. Odbył kurs dowódców plutonów szturmowych armii austro-węgierskiej (20 X – 18 XII) oraz informacyjny kurs lotniczy przy VII armii austro-węgierskiej (1 I – 10 II 1918). W czasie przebijania się Pol. Kor. P. przez front pod Rarańczą (15 II 1918) dowodząc kompanią szturmową unieszkodliwił artylerię austriacką tuż przed rozpoczęciem akcji. Po połączeniu oddziałów Pol. Kor. P. z II Korpusem Polskim na Ukrainie, objął dowództwo plutonu w 14. p. strzelców. Wziął udział w bitwie z Niemcami pod Kaniowem (11 V t.r.), po której uniknął niewoli i do 23 V służył w komendzie placu w Kijowie; następnie był w III Korpusie Polskim do jego rozwiązania 9–10 VI. Później, w stopniu porucznika, pełnił misję kuriera między Warszawą a Kijowem oraz był w Warszawie zastępcą komendanta stacji etapowej wojsk gen. Józefa Hallera na teren Król. Pol.
W dn. 10–12 XI 1918, na czele zorganizowanego przez siebie oddziału, uczestniczył S. w rozbrajaniu Niemców w Warszawie. Wstąpił do WP i od 15 XI dowodził 6. komp. w 2. baonie późniejszego 36. pp Legii Akademickiej. Wziął udział w walkach z Ukraińcami pod Lwowem, następnie dowodził kompanią w baonie zapasowym pułku (4 II – 23 III 1919). Potem został przeniesiony do 2. DP Leg. Pol. z zadaniem zorganizowania oddziału szturmowego. Od 20 V 1919 dowodził kompanią szturmową 2. pp Leg. Pol.; wyróżnił się w walkach z Armią Czerwoną o Mołodeczno, atakując pociąg pancerny (4 VII t.r.), w nocnym napadzie na wieś Dubrawa rozbijając baon nieprzyjaciela oraz biorąc ok. stu jeńców i kilka karabinów maszynowych (z 9 na 10 VII), w nocnym wypadzie na las Kalinówka, gdzie w walce na granaty ręczne rozbił bolszewicką kompanię i wziął dwudziestu czterech jeńców oraz karabin maszynowy (z 20 na 21 VII), a także w walkach ulicznych w Mińsku Lit., gdzie zniszczono samochód pancerny i zatrzymano gotowy do odjazdu pociąg (8 VIII). Dn. 28 VIII otrzymał dowództwo 3. baonu 3. pp Leg. Pol., z którym brał udział w dalszych walkach. Od 1 IX do 15 XI uczestniczył w kursie dowódców baonów w Rembertowie. Po jego ukończeniu dowodził (od 28 XI) baonem zapasowym 2. pp Leg. Pol. Dn. 1 XII awansował do stopnia kapitana, a w lipcu 1920 – majora (po wojnie zweryfikowano go w tym stopniu ze starszeństwem od 1 VI 1919). W pierwszych dniach sierpnia 1920 organizował na bazie swego baonu oddziały ochotnicze, a od 6 VIII t.r. dowodził podgrupą w Grupie Operacyjnej gen. Bolesława Roi. Dn. 20 VIII objął dowództwo 264. pp Armii Ochotniczej. Między 25 IX a 3 XII oczekiwał na przydział w baonie zapasowym 2. pp Leg. Pol., następnie do 10 II 1921 był dowódcą kursu oficerskiego przy 2. DP Leg. Pol., po czym objął dowództwo 1. baonu 2. pp Leg. Pol. w Pińczowie. W l. 1923–6 dowodził baonem 78. pp w Baranowiczach. Dn. 12 III 1926 został oficerem Przysposobienia Wojskowego 63. pp w Toruniu. Do stopnia podpułkownika awansował 1 I 1929. W l.n. był zastępcą dowódcy 50. pp w Kowlu i 3. p. strzelców podhalańskich w Bielsku-Białej. Od 16 IV 1934 dowodził 1. pp Leg. Pol. w Wilnie, a od listopada 1935 12. pp w Wadowicach. Do stopnia pułkownika awansował 19 III 1938. Dn. 24 VII 1939 objął dowództwo 2. Brygady Górskiej (BG) wchodzącej w skład Armii «Karpaty».
Dn. 1 IX 1939 stacjonował S. ze sztabem 2. BG w Nowym Sączu. Kierował stąd obroną kierunków wzdłuż górnego Dunajca i Popradu na Nowy Sącz, Muszynę, Grybów i Gorlice. 2. BG pod jego dowództwem toczyła 4 IX t.r. ciężkie walki pod Wietrznicą, po czym 5 IX wycofała się w rejon Grybowa, a 6 IX w rejon Gorlic i Jasła. Nocą z 6 na 7 IX przeniósł się S. do Jasła, a następnie do Krosna, gdzie miał zorganizować obronę. Tego dnia, ok. godz. 21 wdarła się do Krosna niemiecka kolumna «Lang» zmotoryzowanego oddziału pościgowego «Wintergerste», biorąc do niewoli część sztabu 2. BG, która w rezultacie przestała istnieć jako zorganizowana jednostka; S-owi udało się wydostać z miasta i dołączyć do 3. baonu 1. p. strzelców podhalańskich. Nocą z 9 na 10 IX dotarł z baonem do Dynowa, gdzie zameldował się w sztabie Grupy Operacyjnej «Południowa» gen. Kazimierza Orlika-Łukoskiego i wraz z nim wycofał się w kierunku Lwowa. Po kapitulacji miasta (22 IX) uniknął niewoli sowieckiej, przeszedł pod okupację niemiecką i osiadł w Rabce. Rozpoczął tam działalność konspiracyjną w organizacji p.n. Związek Czynu Zbrojnego; stanął na czele okręgu krakowskiego, obejmującego także podokręg górski. W sierpniu 1940 przyłączył podległe sobie struktury do ZWZ. Dn. 28 I 1941 został w Rabce aresztowany przez Gestapo. Przewieziony do Zakopanego był poddany śledztwu w «Palace», siedzibie Gestapo. Osadzony w więzieniu w Nowym Wiśniczu, został 5 IV t.r. wywieziony do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu (nr obozowy 11513). Od maja t.r. działał w obozowym ruchu oporu; początkowo w założonym przez siebie «Związku Walki Zbrojnej», następnie w utworzonym przez Witolda Pileckiego Związku Organizacji Wojskowej. Dn. 15 VI 1942 został nagle wezwany do Oddz. Politycznego i tego samego dnia rozstrzelany pod ścianą śmierci bloku nr 11. Egzekucja odbyła się zapewne w następstwie zakończenia śledztwa i wyroku w sprawie konspiracji w Rabce i nie miała związku z działalnością S-a w obozie. S. był odznaczony m.in. Orderem Virtuti Militari V kl., Krzyżem Niepodległości, czterokrotnie Krzyżem Walecznych, Złotym Krzyżem Zasługi, Medalem za Wojnę 1918–21, Medalem Dziesięciolecia.
S. był żonaty z Marią z Ostrowskich (23 V 1894 – 19 X 1942); aresztowana w r. 1941 razem z nim, była torturowana w Zakopanem i Tarnowie, następnie 27 IV 1942 została wywieziona do obozu w Oświęcimiu (nr obozowy 6856) i tam zginęła. Małżeństwo było bezdzietne.
Starszy brat S-a, Stanisław (1894–1940), major WP, w czasie pierwszej wojny światowej walczył w szeregach 2. pp Leg. Pol., był odznaczony Orderem Virtuti Militari V kl. Podczas kampanii wrześniowej 1939 r. służył w Ośrodku Zapasowym 27. DP we Włodzimierzu Wołyńskim; uczestniczył w obronie miasta i dostał się do niewoli sowieckiej. Osadzony w Kozielsku, został wiosną 1940 zamordowany w Katyniu. Był żonaty ze Stefanią z Bulsiewiczów, z którą miał syna Stanisława (1920–1944), podchorążego AK, poległego w powstaniu warszawskim 1944 r., i córkę Stefanię (ur. 1921).
Fot. w Mater. Red. PSB; – Cygan W., Słownik biograficzny oficerów Legionów Polskich, W. 1998 II (mylna data transportu S-a do obozu i egzekucji); Kantyka J., Kantyka S., Oddani sprawie. Szkice biograficzne więźniów politycznych KL Auschwitz-Birkenau, Kat. 1999 I; Kawalerowie Virtuti Militari, II cz. 2 (mylna data transportu do obozu i egzekucji); Kirszak J., Wybrani oficerowie Armii „Karpaty” i ich późniejsze losy w II wojnie światowej, w: Dzieje Podkarpacia, Krosno 2000 IV 204–5; Małopolski słownik biograficzny uczestników działań niepodległościowych 1939–1956, Kr. 2004 X (J. Kirszak, bibliogr.); – Kawalerowie Virtuti Militari. Wykazy; Księga Pamięci. Transporty Polaków do KL Auschwitz z Krakowa i innych miejscowości Polski Południowej 1940–1944, W.–Oświęcim 2002 I; Księgi zgonów z Auschwitz. Fragmenty, Paryż 1995 III (dot. żony S-a); – Album Legionów Polskich, Red. W. Lipiński, W. 1933 (fot.); Czerep S., II Brygada Legionów Polskich, W. 1991; Dalecki R., Armia „Karpaty” w wojnie obronnej 1939 r., Rzeszów 1989 (fot.); Filar A., Leyko M., „Palace”. Katownia Podhala, W. 1976; Garliński J., Oświęcim walczący, W. 1992; Ilustrowana kronika Legionów Polskich 1914–1918, W. 1936 s. 131 (fot.); Kasperek J., Podhale w latach wojny i okupacji niemieckiej 1939–1945, W. 1990; Kryska-Karski T., Piechota Polska 1939–1945, Londyn 1974 z. 14 s. 25–6; Mazur G., Okupacja na Podkarpaciu i Podhalu, Kr. 1998; Sitko J., Zarys historii wojennej 2 pułku piechoty legionów, W. 1928 s. 16, 20–1, 47; Steblik W., Armia Kraków, W. 1989; Wieliczko M., Dowódcy na Podkarpaciu, w: Dzieje Podkarpacia, Krosno 2000 IV 189–202; – Rocznik Oficerski, W. 1923, 1924, 1928, 1932; Spis oficerów służących czynnie w dniu 1. 6. 21 r., W. 1921; – Boruta-Spiechowicz M., Rarańcza i Kaniów, w: Zarzewie 1909–1920, W. 1973; Porwit M., Spojrzenia poprzez moje życie, W. 1986; Prugar-Ketling B., Aby dochować wierności, W. 1990 s. 20–2, 29, 35, 45; Skalny S., Płk. Aleksander Józef Stawarz „Baca” – „Leśnik” 1896–1942, „Hale i Dziedziny” R. 7: 1996 nr 7 (68); Sosnkowski K., Cieniom września, W. 1988; Za kratami więzień i drutami obozów (Wspomnienia i notatki więźniów ideowych z lat 1914–1921), Red. W. Stachiewicz, W. 1928 II; – CAW: Akta personalne S-a, nr 2655, 12143, 20380, 23838, sygn. VM 73–6707; Pilsudski Institute of America w Nowym Jorku: Arch. J. Piłsudskiego. Opinie inspektorskie 1936–38, sygn. 1, t. 54 d. f., Wojny Polskie. Wykazy oficerów sztabowych 1934–1938, sygn. 25. t. 17.
Bibliogr. dot. Stanisława Stawarza: Cygan W., Słownik biograficzny oficerów Legionów Polskich, W. 1998 II; Kawalerowie Virtuti Militari, II cz. 2; – Banaszek K., Roman W., Sawicki Z., Kawalerowie orderu Virtuti Militari w mogiłach katyńskich, W. 2000; Kawalerowie Virtuti Militari. Wykazy; Kryska-Karski T., Straty korpusu oficerskiego 1939–1945, Londyn 1996; – Rocznik Oficerski, W. 1923, 1924, 1928, 1932; Spis oficerów służących czynnie w dniu 1. 6. 21 r., W. 1921; – Album Legionów Polskich, W. 1933 (bez imienia); Za kratami więzień i drutami obozów (Wspomnienia i notatki więźniów ideowych z lat 1914–1921), Red. W. Stachiewicz, W. 1928 II.
Jerzy Kirszak