Stroński Stanisław, pseud. Bolesław (1832–1907), farmaceuta, uczestnik powstania styczniowego, zesłaniec, przemysłowiec.
Ur. 21 IV w Warszawie, był jednym z czworga dzieci Feliksa (1786–1843), uczestnika kampanii napoleońskich, po r. 1815 urzędnika administracji wojskowej i kontrolera Kasy Wypłat w stopniu majora, oraz Balbiny Ksawery ze Studentkowskich (ok. 1811 – po 1872). Miał brata Jakuba oraz dwie siostry, Anielę, żonę Gustawa Adolfa Rotherta, dyrektora Banku Handlowego w Rydze, matkę Aleksandra Rotherta (zob.) i Władysława Karola Rotherta (zob.), i Teodorę Jadwigę.
Prawdopodobnie po śmierci ojca rodzina przeniosła się do Radomia, gdzie S. «chlubnie ukończył» gimnazjum. Wrócił następnie do Warszawy; pracował w aptece jako pomocnik aptekarski i równocześnie uczył się w Szkole Farmaceutów, którą ukończył w r. 1854. Po złożeniu egzaminu na magistra farmacji został w r. 1857 (lub 1856) kierownikiem apteki rządowej w warszawskim Szpitalu Dzieciątka Jezus.
Po wybuchu powstania styczniowego został S. skarbnikiem Organizacji Miejskiej w Warszawie oraz pracownikiem intendentury miejskiej. Należał do zwolenników Ludwika Mierosławskiego i «czerwonych». Brał udział w zamachu 23 V 1863 członków Organizacji Miejskiej przeciwko rządowi Agatona Gillera, zapewne też uczestniczył w pracach Tymczasowej Komisji Organizacji Miejskiej, przygotowującej nowy rząd tzw. zielonoświąteczny («czerwonych prawników»). Wraz z Wojciechem Glixellim i Bronisławem Marczewskim wchodził w skład wyłonionego z Tymczasowej Komisji radykalnego Komitetu Ocalenia Publicznego (Komitetu Bezpieczeństwa Publicznego), który wobec rządu miał pełnić funkcje kontrolne i nadzorcze. Po upadku «czerwonych prawników», kiedy władzę przejął Komitet Ocalenia Publicznego, który z kolei oddał ją w ręce Tymczasowej Komisji Organizacji Miejskiej, S. mimo lewicowych przekonań, poparł w czerwcu t.r. utworzenie umiarkowanego rządu Karola Majewskiego i Oskara Awejde. W rządzie tym prowadził Sekcję Intendentury Wydz. Wojny (od czerwca, a wg niektórych źródeł od początku lipca). Od sierpnia pełnił funkcję kasjera m. Warszawy; przez pewien czas przechowywał 24 mln rb., wydane ze skarbca Rządu Narodowego. Funkcję intendenta miejskiego przy Wydz. Wojny pełnił także po objęciu dyktatury przez Romualda Traugutta; razem z Julianem Gawełkiewiczem był odpowiedzialny za skład i dystrybucję prochu i broni oraz ubrań wojskowych w Warszawie. W tym okresie był także naczelnikiem jednej z sekcji żandarmerii narodowej. W aptece w Szpitalu Dzieciątka Jezus, w której nieprzerwanie pracował, oraz w jego mieszkaniu odbywały się spotkania powstańców, m.in. naczelnika żandarmerii narodowej Włodzimierza Lempkego i dowódcy oddziału powstańczego Ludwika Żychlińskiego; tam także znajdował się jeden z punktów odbioru poczty powstańczej. Na zlecenie Antoniego Schmidta, zarządzającego zakładami chemicznymi i apteką Rządu Narodowego, współpracował S. przy produkcji płynów samozapalających i współorganizował ich przechowywanie, m.in. w piwnicach Szpitala Dzieciątka Jezus. Płyny te zostały użyte podczas nieudanego zamachu na namiestnika F. Berga (19 IX), w podpaleniu ratusza na pl. Teatralnym (18 X) oraz w trakcie balu na cześć Berga (9 II 1864). Po tej ostatniej akcji (choć może już wcześniej, 21 I 1864) Schmidt i S. zostali aresztowani. W czasie rewizji w gabinecie S-ego w Szpitalu Dzieciątka Jezus znaleziono zakazaną literaturę, dokumenty, instrukcje oraz imienną listę żandarmerii narodowej (na jej podstawie dokonano niebawem licznych aresztowań). Na mocy orzeczenia Tymczasowej Komisji Śledczej z 26 III t.r., zatwierdzonego przez namiestnika 10 IV, S. został oddany pod sąd wojenny. Dn. 13 VIII Audytoriat Polowy skazał go na karę śmierci przez powieszenie. Konfirmacja namiestnika z 15 VIII zmieniła wyrok na 15 lat ciężkich robót w kopalniach na Syberii, z pozbawieniem wszelkich praw.
S. wyruszył na zesłanie z Warszawy 25 VIII 1864, m.in. ze Schmidtem i uczestnikiem zamachu na Berga, Pawłem Landowskim. We wrześniu t.r. przybył do Tobolska, w październiku do Tomska, a w listopadzie do Irkucka, skąd w styczniu 1865 został przewieziony do obwodu zabajkalskiego na ciężkie roboty w nerczyńskim okręgu górniczym. Od marca t.r. pracował w jednym z zakładów okręgu w Aleksandrowsku. Wg współzesłańca Zygmunta Odrzywolskiego, początkowo S. myślał o ucieczce do Chin, później wsparł (również finansowo) starania Ferdynanda Warawskiego o uruchomienie kuźni i warsztatów rzemieślniczych. Sam S., po uzyskaniu zezwolenia, zajął się wyrobem likierów, a zarobione pieniądze wpłacał w większości do wspólnej kasy zesłańców. Dn. 28 V 1868 został zwolniony z robót i przeniesiony do kategorii zesłanych na osiedlenie; zamieszkał wtedy w Irkucku, gdzie po uzyskaniu zgody ministra spraw wewnętrznych wrócił do zawodu farmaceuty. Zajmował się również handlem wyrobami włókienniczymi i galanteryjnymi, sprowadzanymi m.in. z Warszawy. W r. 1872 matka S-ego uzyskała zgodę III Oddziału na przeniesienie syna do gub. permskiej i w lutym 1873 wyjechał S. z Irkucka. Zamieszkał w Krasnoufimsku, ale już 26 VI t.r. otrzymał pozwolenie na zamieszkanie pod dozorem policyjnym w Permie. Dn. 23 VII zwrócił się do gubernatora permskiego o zezwolenie na czasowy wyjazd do Warszawy, motywowany interesami handlowymi. Niebawem jednak, na mocy manifestu cara Aleksandra II z 9 I 1874, odzyskał poprzednie prawa i został zwolniony z dozoru policyjnego z możliwością wyboru miejsca zamieszkania, jednak z wykluczeniem stolic Cesarstwa i ich guberni, Król. Pol. oraz guberni zachodnich; nie mógł także ubiegać się o przyjęcie do służby publicznej.
W r. 1874 udało się S-emu wrócić do Warszawy. W listopadzie t.r. nabył tam na licytacji za 1875 rbs. majątek Linin w pow. czerskim (wł. Gustawa Adolfa Rotherta). Majątek ten sprzedał następnie w r. 1878 za 3 tys. rbs.; za uzyskane pieniądze wszedł do spółki z Władysławem Gostyńskim, właścicielem warszawskiej Fabryki i Składu Wyrobów Ślusarskich i Mechanicznych oraz Mebli Żelaznych. W poł. r. 1884 S. i Gustaw Konrad nabyli nieruchomość w Warszawie przy ul. Ciepłej 12 i udzielili prawa dziewięcioletniej dzierżawy zakładowi Gostyńskiego, działającego pod nazwą Fabryka Wyrobów Ślusarskich «Wł. Gostyński i Ska». Dzięki temu obaj stali się współwłaścicielami fabryki, która co najmniej od r. 1887 funkcjonowała pod firmą «Gostyński, Konrad i Stroński». Po przystąpieniu w r. 1890 do spółki przemysłowca Aleksandra Sadkowskiego oraz inżyniera Stanisława Jarnuszkiewicza, zakład działał p.n. Fabryka Wyrobów Żelaznych, a następnie Fabryka i Skład Mebli Żelaznych «Gostyński, Konrad, Jarnuszkiewicz i Ska». Po wystąpieniu ze spółki Gostyńskiego i spłaceniu jego należności, pozostali wspólnicy założyli na początku r. 1894 nową spółkę (z udziałem m.in. Rotherta): Tow. Fabryki Wyrobów Żelaznych «Konrad, Jarnuszkiewicz i Ska». S. wniósł do spółki udział wartości 60 tys. rbs. (w tym współwłasność nieruchomości przy ul. Ciepłej) i został jednym z dyrektorów fabryki, odpowiadając za «czynności magazynowe». W kwietniu 1894 Towarzystwo zakupiło nieruchomość przy ul. Grzybowskiej 19, która wraz z nieruchomością przy ul. Ciepłej, stała się w r. 1899 własnością nowo utworzonego Tow. Akcyjnego Zakładów Wyrobów Metalowych «Konrad, Jarnuszkiewicz i Ska». Firma specjalizowała się w produkcji mebli metalowych, zwłaszcza szpitalnych; przetrwała do r. 1944. S. zmarł 5 I 1907 w Warszawie, został pochowany na cmentarzu Powązkowskim.
Żoną S-ego była Ludwika z Janowskich (zm. 21 VII 1921), która na początku l. dziewięćdziesiątych prowadziła Szkołę Rzemiosł dla Kobiet przy ul. Ciepłej 12, a od ok. r. 1895 Szkołę Artystyczno-Rękodzielniczą przy ul. Grzybowskiej 29; po śmierci S-ego była właścicielką zakładów artystyczno-rzemieślniczych i pracowni haftu w Warszawie. Małżeństwo było prawdopodobnie bezdzietne.
Fot. w zbiorach Muz. Hist. m. stoł. W., fot. 13763, reprod. w: Powstanie styczniowe i zesłańcy syberyjscy. Katalog fotografii ze zbiorów Muzeum Historycznego m.st. Warszawy. Część I. Powstanie styczniowe, Oprac. K. Lejko, W. 2004 s. 182 (tamże informacje biogr.); Fot. w zbiorach Muz. WP w W., sygn. 27178 (Album Policmajstra, s. 47 fot. 9); – Cmentarz Powązkowski, I 66; Kikta T., Nekropol farmaceutyczny. Cmentarz Powązkowski w Warszawie, W. 1985 s. 65; Sęczys, Legitymacje Król. Pol.; – Borzęcki K., 1863–1963. Powstanie styczniowe i udział w nim farmaceutów, „Farmac. Pol.” R. 19: 1963 nr 1–2 s. 13–14; Kieniewicz S., Powstanie styczniowe, W. 1983; Koskowski B., Szkoła farmaceutyczna w Warszawie (1840–1857), W. 1937 s. 42; Maliszewski E., Organizacja powstania styczniowego, W. [1922] s. 64; Ramotowska F., Rząd Narodowy Polski w latach 1863–1864, W.–Ł. 1978; taż, Tajemne państwo polskie w powstaniu styczniowym 1863–1864, W. 1999; Sokolewicz W., Farmaceuci w powstaniu 1863 roku, „Wiad. Farmac.” T. 58: 1931 nr 18 s. 238–9; Stocki E., Jeszcze o udziale farmaceutów w powstaniu styczniowym 1863/64 r., „Farmac. Pol.” R. 19: 1963 nr 21–22 s. 454–5; Szulc E., Nowe materiały biograficzne dotyczące uczestników powstania styczniowego, tamże R. 23: 1967 nr 1 s. 13 (błędnie jako Stroiński); Typek J., Bilek M., Sylwetki farmaceutów – uczestników powstania styczniowego. Cz. III. Obywatel Antoni Schmidt, „Farmac. Krak.” R. 8: 2005 nr 1 s. 32; W 75. rocznicę bohaterskiej akcji farmaceutów, „Wiad. Farmac.” T. 65: 1938 nr 35 s. 512–13; Zembrzuski L., Złota księga korpusu sanitarnego polskiego 1797–1918, W. 1927 s. 113; – Cederbaum, Wyroki Audytoriatu, s. 119–22 (wyrok nr 132); Dybowski B., Pamiętnik dra […] od roku 1862 zacząwszy do roku 1878, Lw. 1930 s. 5; Księga adresowa miasta Warszawy na r. 1896, W. 1896 s. 151; Nekrologi „Kuriera Warszawskiego” 1821–1939. T. 1: 1821–1845, Oprac. A. T. Tyszka, W. 2001 (dot. ojca, Feliksa); Odrzywolski Z., Kartki z życia wygnańców, Kr. 1865 s. 54, 88, 96, 98–9; Proces R. Traugutta, II cz. 1, 2, III; [Przyborowski W.] Z. L., Dzieje 1863 roku, Kr. 1897–1902 II 498, IV 72; tenże, Ostatnie chwile powstania styczniowego, P. 1888 III 143; Rocznik Urzędowy Królestwa Polskiego, W. 1857–63; Warszawa w pamiętnikach powstania styczniowego, Oprac. K. Dunin-Wąsowicz, W. 1963 s. 417; Zbiór zeznań; – „Gaz. Handl.” 1904 nr 158; „Gaz. Przem.-Rzem.” 1895 nr 39 s. 316, 1896 nr 27 s. 214; Kalendarz Ungra, 1907 s. XI; „Przegl. Tyg.” 1898 nr 41 s. 452–4 (Szkoła artyst.-rękodzielnicza p. Ludwiki Strońskiej); Ruch. Kalendarz encyklopedyczny na r. zwyczajny 1887, W. 1887 s. 168; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1907: „Kur. Warsz.” nr 7, „Tyg. Ilustr.” nr 3 s. 67; – AGAD: Deputacja Szlachecka, Księga Szlachty Dziedzicznej przed ogłoszeniem prawa, sygn. 423 nr 311, Kom. Rządowa Wojny, sygn. 355, Stany Służby Urzędników Kasy Wojsk., s. 40–3 mf. 35409, Protokoły Ogólnego Zebrania Warsz. Departamentów Rządzącego Senatu, sygn. 3 s. 428, Tymczasowa Kom. Śledcza, sygn. 7 k. 15v, 32v–3, 116v, Zarząd Gen.-Policmajstra, sygn. 4/1381 k. 456v–457; AP m. stoł. W., Oddz. w Grodzisku Maz.: zesp. Hipoteka w Grójcu, inw. cz. 1, sygn. 305 (Dobra ziemskie Linin, t. 1), Oddz. w Pułtusku, zesp. Hipoteka Warsz., inw. cz. 4, Hipoteka dóbr ziemskich, sygn. 362 (Hipoteka Linina, t. 1), zesp. Hipoteka Warsz., księga hipoteczna nieruchomości 1055 df (z dok.); B. Narod.: rkp. I 10101 k. IIIv; Gosudarstvennyj archiv Rossijskoj Federacii w Moskwie: F. 109, 1. ekspedycja, 1864, op. 39 vol. 265 k. 438, F. 109, 1. ekspedycja, 1865, vol. 31 k. 120v, 212v, vol. 164 k. 20, 22v, F. 109, 1. ekspedycja, 1872, vol. 16 cz. 37, F. 109, 1. ekspedycja, 1874, vol. 38 k. 159–60; Rossijskij gosudarstvennyj istoričeskij archiv w Pet.: F. 1286, op. 33 vol. 1390 k. 1, 2v, 5, 8–8v, 19, 22, op. 34 vol. 1096 k. 5; Sąd Rejonowy dla W. Mokotowa: Wydz. Ksiąg Wieczystych, Wydz. X, księgi hipoteczne, nr 1055 df, nr 1094 d (z dok.); USC w W.: Akt zgonu S-ego, nr I/15/15/1907; – Informacje Włodzimierza Bagieńskiego z Arch. w Grodzisku Maz. i Sebastiana Piątkowskiego z Radomia.
Anna Brus