Potkański Aleksander h. Brochwicz (zm. po 1803), starosta radomski i poseł na sejmy. Był czwartym, najmłodszym synem Józefa (zm. 1782), kaszt. radomskiego, i Marianny z Powęskich (zm. po 1788), bratankiem m. in. Antoniego (zob.). Nie brał udziału w konfederacji radomskiej ani barskiej. Dn. 13 V 1772 Michał Świdziński scedował mu za konsensem królewskim starostwo grodowe radomskie. Uroczysty wjazd na starostwo odbył 23 XI; na urzędzie tym zasiadał P. do końca istnienia Rzpltej. Z województwa sandomierskiego posłował na sejm 1778 r., na którym został powołany do skontrolowania rachunków Komisji Skarbu Lit. W sejmie przemawiał raz jeden (29 X) w obronie Rady Nieustającej, w sposób bardzo rzeczowy (mowa druk.). W r. 1779 w Radomiu przewodniczył sejmikowi gospodarskiemu, na którym zabierał głos w sprawie «wyciagania intrat» (mowa druk.). W r. 1783 dostał Order Św. Stanisława. Już wówczas miał w wojsku stopień majora. Z ramienia Sejmu Czteroletniego został 30 V 1789 komisarzem do zbierania ofiary dziesiątego grosza z pow. radomskiego. Na wiadomość o akcesie króla do konfederacji targowickiej P., jako stronnik kanclerza Jacka Małachowskiego i w porozumieniu z nim, zorganizował 30 VII 1792 w Radomiu konfederację i został jej marszałkiem. Ta lokalna konfederacja targowiczan wiązała się jednak przy majestacie królewskim, całości granic i bez rzucania obelg na Konstytucję 3 maja. Małachowski, niezadowolony z treści aktu związkowego, dopilnował, że akt akcesu obywateli pow. opoczyńskiego (4 VIII) był już zredagowany w duchu targowickim. P. posłował na sejm grodzieński 1793 r. W końcu listopada powołany został na członka komisji demarkacyjnej do wytyczenia nowej po drugim rozbiorze granicy z Prusami. Z ramienia konfederacji targowickiej wszedł również do komisji sądowej dla rozpatrzenia sprawy upadłości banku Heyzlera, ale jej czynności przerwała insurekcja kościuszkowska. Po wybuchu powstania w r. 1794 «wyjechał był z Polski dla kaźni, która go tam spotkać mogła» (Ludwik Łętowski). Schronił się w Galicji u Łętowskich w Bobowej. W r. 1795 łudził się, w związku z szerzonymi powszechnie wieściami, «że Konstanty z infantką się żeni, że tron polski zasiądzie, że Polskę do dawnych granic przywróci».

Po trzecim rozbiorze majętności P-ego znalazły się w zaborze austriackim. Był on właścicielem Chlewisk, rozległych (kilkanaście miejscowości) dóbr w pow. radomskim; rozwijał w nich przemysł metalurgiczny w oparciu o 6 kopalń rudy i dwa wielkie piece: w Aleksandrowie i Stefankowie. Wytapiano w nich rocznie ok. 60 ton surówki na sprzedaż do Galicji zachodniej i do przerobu w 6 własnych fryszerkach. Możliwe, iż był P. współwłaścicielem pałacu w Warszawie przy ul. Długiej. Wg Żychlińskiego należał do Warszawskiego Tow. Przyjaciół Nauk. W r. 1804 wylegitymował się ze szlachectwa w Galicji zachodniej. Był to – jak zanotował L. Łętowski – «człowiek humoru pańskiego; wiersze pisał, rebusy robił, bawić się lubił, teatr przy nim powstał». Data śmierci P-ego nie jest znana.

P. był dwa razy żonaty, najpierw z Anną z Szydłowskich, starościanką uszycką, a następnie z Marianną z Potockich, córką kaszt. lwowskiego Józefa (zob.), wdową po Stanisławie Małachowskim, star. wąwolnickim. Z pierwszą żoną miał trzech synów: Karola, dziedzica Zameczka, Antoniego oraz Kajetana, żołnierza z r. 1831, zesłanego na Sybir i tamże zmarłego, oraz siedem córek: Eufemię, żonę gen. Walentego Kwaśniewskiego (zob.), Elżbietę, Teklę, zamężną za Józefem Łempickim, Teresę, Konstancję i Józefę, zamężną Chojeńską.

Antoni (13 VI 1791 – 20 III 1831) od r. 1808 służył w 4 p. szaserów Ks. Warsz., od r. 1810 w Legii Nadwiślańskiej i w r. 1811 walczył w jej 4 p. w Hiszpanii, w r. 1812 w kampanii rosyjskiej, podczas której otrzymał Krzyż Legii Honorowej; ranny w bitwie pod Lipskiem 19 X 1813, dostał się do niewoli. Zwolniony w r. 1815 ze służby, osiadł w rodzinnych Łaziskach. Wziął udział w powstaniu listopadowym w randze kapitana.

Estreicher; Finkel, Bibliogr.; Uruski; Wielądko, Heraldyka, V; Żychliński, XII 147, XXIV; Łoza, Kawalerowie; Katalog zabytków sztuki w Pol., W. 1961 III z. 10 (fot. portretu trumiennego ojca Józefa); – Kornatowski W., Kryzys bankowy w Polsce 1793 r., W. 1937; Mencel T., Galicja Zachodnia 1795–1809, L. [1970]; Smoleński W., Konferedacja targowicka, Kr. 1903; Tokarz W., Ostatnie lata Hugona Kołłątaja, Kr. 1905; Wójcicki, Cmentarz Powązkowski, III 182 (syn Antoni); – Diariusz sejmu… 1778, W. 1779 s. 3, 17, 147; Księga domowa Leona i Hieronima Kochanowskich (1763–1855), W. 1916 (odb. z „Przegl. Hist.”, s. 15, 22); Księgi Referendarii Koronnej z drugiej połowy XVIII wieku, W. 1957 II; Lustracja województwa sandomierskiego 1789, Wr. 1967 II; Łętowski L., Wspomnienia pamiętnikarskie, Wr. 1952; Mémoires du roi Stanislas-Auguste, I–II; O ustanowieniu i upadku Konstytucji polskiej 3-go maja 1791, Lw. 1793 II 154; Ostrowski T., Poufne wieści z oświeconej Warszawy, Wr. 1972; Summariusz czynności Konferedacji Gen. Targowickiej Kor. od dnia 14 maja 1792 w Targowicy rozpoczętych, nr 259; Vol. leg., IX 78, X.

Wacław Szczygielski