Słuszka Aleksander h. Ostoja (ok. 1580–1647), wojewoda trocki. Był synem Mikołaja i Elżbiety (Halszki) z Kmitów, bratem Krzysztofa (zob.).

Wcześnie osierocony przez ojca, który zastrzegł w testamencie, aby synowie pozostali przy wyznaniu kalwińskim, z woli opiekunów uczył się S. od r. 1595 w Akad. Wileńskiej; w r. 1596 – jako student – ogłosił w Wilnie Epicedium z okazji pogrzebu swego «stryja» podkomorzego brzeskiego lit. Mikołaja Paca. Przebywał następnie na dworze Zygmunta III. Podobnie jak ojciec i starszy brat Mikołaj był związany z domem Radziwiłłów; w r. 1608 zwracał się z Krakowa do woj. wileńskiego Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła z prośbą o poparcie w staraniach o leśnictwo białowieskie. O sejmie z r. 1611 przekazał dokładną relację podczaszemu lit. Januszowi Radziwiłłowi. W r. 1612 dostał starostwo rzeczyckie; zajęty sprawami majątkowymi, nie był aktywny w życiu publicznym. W r. 1614 uczestniczył w sejmiku relacyjnym po sejmie nadzwycz. z r. 1613.

Dn. 12 XI 1618 S. został mianowany kasztelanem mińskim. W r. 1621 na wojnę ze Szwecją w Inflantach wystawił oddział jazdy (50 koni), sam nie mógł jednak stawić się pod rozkazy hetmana polnego lit. Krzysztofa Radziwiłła z powodu złego stanu zdrowia. T.r. wraz z żoną (poślubioną w r. 1611 Zofią z Zenowiczów) przeszedł S. na katolicyzm. W r. 1623 uczestniczył S. w sejmie i wszedł z senatu do komisji oznaczającej ceny towarów, pod koniec listopada 1624 był na sejmiku przedsejmowym w Mińsku, z początkiem r. 1625 wybierał się na sejm, narzekając na wielkie koszty z tym związane, lecz nie wiadomo, czy ostatecznie pojechał. Obawiał się nadto, że zostanie wyznaczony do rezydencji na dworze na pierwsze półrocze, ponieważ miał wiele spraw w Trybunale Lit. Jako klient Radziwiłłowski pozostawał w nienajlepszych stosunkach z podkanclerzym lit. Pawłem Sapiehą, z oburzeniem przyjął wiadomość o nadaniu wielkiej buławy lit. Lwu Sapieże, uznając tę nominację za krzywdzącą dla K. Radziwiłła. W r. 1625 wymówił się od wystawienia roty na wojnę w Inflantach, twierdząc, iż nie może zebrać «chłopa dobrego», a byle kogo wysyłać nie chce, dopiero w r. 1626, naciskany przez K. Radziwiłła, wyprawił stu rajtarów. W grudniu 1626 zjechał na przedsejmowy sejmik do Mińska, gdzie wraz z Janem Cedrowskim pilnował interesów hetmana polnego. Na sejmie 1626 r. nie był i poruszony pomówieniami, jakoby podejmował wśród szlachty działania przeciw polityce królewskiej, wybierał się na sejmik relacyjny do Mińska, aby opowiedzieć «jako go udano do Króla Jmci niewstydliwie». Kłopoty, które miał wówczas z poddanymi star. rzeczyckiego, przypisywał działaniom podkanclerzego Sapiehy, posądzał go nawet, iż pisze im skargi w Holszanach. Niekorzystny dla siebie wyrok w sporze z poddanymi starostwa uznał za rezultat swej nieobecności na dworze, przyjaciele radzili mu, aby w celu pozyskania królewskiej łaski wystawił rotę na wojnę ze Szwedami. W styczniu 1627 przebywał u boku Zygmunta III w Warszawie; uskarżał się, iż go król nie chce puścić do domu. T.r. jednak, wobec ostrzeżeń, by nie lekceważył swych obowiązków i stawił się punktualnie na wyznaczoną mu na 1. półr. 1628 rezydencję, ponownie ruszył S. do Warszawy tak, aby zdążyć na obrady rozpoczynającego się 12 X 1627 sejmu i dotarł do stolicy przed ich zakończeniem. Mając zapewniony pobyt w pałacu Radziwiłłowskim, zabrał S. ze sobą żonę. Podczas pobytu w Warszawie udało mu się poprawić swą pozycję w dworskim środowisku i zyskać królewskie względy. Dobitnym tego dowodem był fakt, że w r. 1628 ochmistrz królewicza Władysława, Zygmunt Kazanowski, podjął starania o rękę dziewięcioletniej wówczas córki S-i Elżbiety dla swego syna Adama. Zabiegi te wspierał królewicz za pośrednictwem kaszt. wileńskiego Mikołaja Hlebowicza. S. przyrzekł wydać Elżbietę za mąż za lat pięć, gdy ukończy 14 lat. Projekty te poparł Radziwiłł, tak więc zbliżenie do dworu nie naruszyło kontaktów S-i z możnym protektorem. Dn. 20 III 1628 otrzymał S. kasztelanię żmudzką.

W czerwcu 1628 na sejmikach w Rzeczycy i Mozyrzu S. wspierał fakcję Radziwiłłowską, a na zjeździe w Mińsku t.r. przeforsował decyzję o oddaniu w małżeństwo Anny Zofii Zenowiczówny, nad którą sprawował opiekę, kaszt. trockiemu Albrechtowi Wł. Radziwiłłowi. Dziękował mu za to na ich weselu podczas sejmu warszawskiego t.r. K. Radziwiłł. Na sejmie tym został S. wybrany z senatu do komisji dla zapłaty wojsku inflanckiemu. Sukcesem S-i zakończyły się także grudniowe sejmiki przedsejmowe w Mińsku i Mozyrzu, gdzie za pośrednictwem swoich ludzi reprezentował interesy księcia. Na sejm w r. 1629 przybył S. już po wotowaniu, zapewne dopiero w ostatnim tygodniu obrad. Mimo sprzeciwu L. Sapiehy ponownie wybrano go do komisji dla zapłaty wojsku inflanckiemu. S. uczestniczył w jej pracach w lecie t.r. w Wilnie. Na jesienny sejm 1629 r. także zjechał już po wotach; był to czwarty z kolei sejm, na który S. się spóźnił, stąd można wnosić, iż robił to celowo, aby unikać wypowiadania się w sprawach państwowych wobec senatu i króla. Na sejmie tym znowu deputowano go do komisji wileńskiej, lecz L. Sapieha tym razem zdołał przeszkodzić jego wyborowi, przy czym miał rozpowiadać, jakoby to sam S. prosił o skreślenie go z listy komisarzy. Sapieha oskarżał ponadto S-ę, iż nie chce z nim współpracować, a na dowód przytaczał niestawienie się S-i na sierpniowy popis wojska pod Wiłkomierzem. O psucie mu opinii na dworze oskarżał S. podkanclerzego P. Sapiehę i odgrażał się, iż gdy pojedzie do Warszawy odpłaci się «sowito tym ludziom». W r. 1630 uczestniczył S. w pracach Trybunału Lit. w Wilnie, w jesieni starał się o wybór swoich kandydatów na posłów na sejm w r. 1631, w którym sam nie wziął udziału, zasłaniając się brakiem pieniędzy na podróż. Na prośbę królewicza Władysława, aby poparł konstytucję o połączeniu kanałem Berezyny z Wilią zareagował niechętnie, twierdząc, że odbierze to dochody «portowi naszemu» w Królewcu. Mylna jest informacja Kaspra Niesieckiego, iż S. przewodniczył t. r. obradom Trybunału Lit. w Wilnie.

Podczas bezkrólewia po śmierci Zygmunta III S. nie był aktywny; wprawdzie jego podpis figuruje pod aktem konwokacji wileńskiej z 15 V 1632, lecz w Wilnie nie był, dokument podpisał później. Był natomiast na sejmiku przedelekcyjnym w Mińsku w sierpniu, uczestniczył też w elekcji Władysława IV; pakta konwenta podpisał bez żadnych zastrzeżeń. Na wojnę z Moskwą rozpoczął zaciągi dla K. Radziwiłła, lecz wobec zagrożenia Homla, wysłał tam oddział piechoty oraz wystawioną własnym sumptem chorągiew kozacką. Odmówił natomiast przyjęcia listów przypowiednich (na 100 koni i 100 pieszych) od L. Sapiehy, oświadczając, iż ofiarował się «darmo ojczyźnie służyć». W istocie spodziewał się za te usługi nagrody od króla w postaci królewszczyzn po zmarłym w lutym 1633 woj. mińskim Baltazarze Strawińskim. Dn. 3 III t.r. prosił K. Radziwiłła, aby poinformował króla o wysłanych do Homla oddziałach. Rozczarowany był nadanym mu 2 III 1633 przez Władysława IV na sejmie koronacyjnym urzędem woj. mińskiego (nominacja faktycznie nastąpiła 2 III ), o czym dowiedział się w końcu marca w Wołożynie: «żem prosił o Rohaczów, a oni mi tytuł posłali» – pisał. Dodatkowo rozgoryczony był deputowaniem do Tryb. Skarbowego w Wilnie; miał pretensje, że przydawano mu pracy a pomijano w nadaniach królewszczyzn. Zjechał do Wilna już 7 V, ze względu na swoje sprawy w Trybunale Lit. i aby wziąć udział w pogrzebie kaszt. wileńskiego Mikołaja Hlebowicza. Dn. 1 VI odbył wjazd na woj. mińskie, dopilnował elekcji podsędka i pisarza mińskich, a następnie wrócił do Wilna. Dn. 11 VII gościł króla w swym wileńskim dworze, a 30 VII w Wołożynie, wydawszy – jak zanotował A. S. Radziwiłł – «przyjecie głodne i dla wielu niemiłe z powodu [zbytniej] wstrzemięźliwości, toteż je ktoś wyszydził paszkwilem».

Pozycja S-i za panowania Władysława IV wzrosła znacznie z powodu rodzinnych związków z Kazanowskim; wesele córce wyprawił S. w Wilnie 25 VI 1634, a uświetnił je swą obecnością król z dworem, w drodze powrotnej z wyprawy moskiewskiej. Albrycht S. Radziwiłł nazwał wprawdzie S-ę «z małego rodu wielkim senatorem», lecz Radziwiłłowie cenili go teraz, licząc na dostęp do króla dla swej fakcji poprzez Kazanowskiego. Wg nuncjusza papieskiego O. Viscontiego, rola S-i byłaby o wiele większa, gdyby nie uchylał się tak często od udziału w sejmach. S. był na sejmie nadzwycz. w Warszawie w r. 1634, z którego po raz kolejny wszedł do komisji skarbowej i brał udział w jej pracach w Mińsku we wrześniu t.r. W r. 1635 dostał zwolnione po śmierci P. Sapiehy star. homelskie, o które zabiegał od lat K. Radziwiłł, co na pewien okres wpłynęło na ochłodzenie stosunków między nimi. Nie został S. np. powołany do komisji w sprawie korektury prawa W. Ks. Lit., której przewodniczył A. S. Radziwiłł (1636). W początku listopada 1636 stawił się S. w Grodnie na rezydencję przy królu (wyznaczony na styczniowym sejmie 1635), w r. 1637 brał udział w uroczystościach związanych z przybyciem z Wiednia świeżo zaślubionej królowi arcyks. Cecylii Renaty; 11 IX wraz z K. Radziwiłłem witał ją w imieniu Litwinów w Ujazdowie, 12 IX towarzyszył jej w drodze do stolicy.

W początku 1638 r. awansował S. na woj. nowogródzkiego, w końcu maja t.r. odbył wjazd do Nowogródka, w kwietniu 1639 zjechał na odprawiane przez króla sądy w Wilnie, uroczyście witany przez kanclerza kor. Piotra Gembickiego. Na najbliższych sejmach nie był; w r. 1640 skarżył się, że jest «od kamienia w ustawicznym niebezpieczeństwie». W marcu 1642 uczestniczył w radzie senatu w Warszawie w związku ze staraniami cesarza Ferdynanda II o zaciąg wojska w Rzpltej. W lipcu 1642 znowu posunął się w urzędniczej hierarchii, otrzymując woj. trockie. Nie był w Warszawie w styczniu 1645 podczas sądów królewskich (jego spór z T. Sapiehą zahamował ich przebieg).

W pierwszym dziale w r. 1597 przypadł S-ce z dóbr ojcowskich dwór Świerzno zwany Kowalewszczyzną z licznymi folwarkami, nowo lokowane miasteczko Świerzno i Stołpce w pow. mińskim. Dobra te rychło powiększył, przejmując wraz z bratem Krzysztofem majętności po zmarłym w r. 1598 bracie Mikołaju: Skryhałów w pow. mozyrskim oraz Muchojedowicze i Opoczyn w woj. kijowskim. Z dóbr tych na stałe w ręku S-i pozostał Skryhałów. W r. 1614 kupił od K. Radziwiłła dobra wołożyńskie (Wołożyn) w pow. oszmiańskim, w r. 1629 nabył od Sapiehów Antonów w pow. mozyrskim, w l. 1638–40 od Hrehorego Massalskiego – Sakowszczyznę, Siwicę, Zabrzezie, Dorów, Dubin, Trościanicę w pow. brzeskim, w r. 1640 kupił Taymanów albo Nowy Bychów i Hołowczyn w pow. orszańskim. W Wilnie był właścicielem kamienicy przy ul. Wielkiej. Dochody czerpał S. także z powierzanych mu tutorii: był współopiekunem Anny z Ostrogskich, żony Jana Karola Chodkiewicza (z nominacji męża), przez wiele lat zarządzał dobrami swoich bratanków, synów brata Krzysztofa (zajmował się także ich edukacją, w r. 1624 jednego z nich wysyłał do ks. Maurycego Orańskiego). Szczególnie dochodową była opieka (od r. 1621) nad Anną Zofią Zenowiczówną, córką kaszt. połockiego Mikołaja Bogusława, dziedziczką dóbr Głębokie, Smorgonie, Porpliszcze, Połony i Postawy w pow. oszmiańskim i in. Czerpiąc dochody z opieki, nie kwapił się z oddaniem panny za mąż, aż wreszcie w r. 1628 zdecydował się przyjąć starania A. W. Radziwiłła; w zamian za zrzeczenie się t.r. opieki nad majątkiem Zenowiczówny dostał od Radziwiłła Głębokie i Porpliszcze (tytułem zastawu za należne S-ce z rozliczenia 60 tys. złp.). S. brał nadto dobra w dzierżawę, jak np. Słowieńsk w pow. oszmiańskim, Kodajny w pow. bobrujskim (od K. Radziwiłła). W swych dobrach prowadził rozległą działalność gospodarczą, m. in. w piecach w Rudni Smolehowskiej wytapiał żelazo (w r. 1640 poszedł stamtąd transport 43 wozów żelaza oraz 7 dobrej, gnącej stali), w jeziorach antonowskich miał hodowlę jesiotrów, spławiał zboże Niemnem do Królewca, a także potaż i inne użytki leśne z puszcz: homelskiej, propojskiej, antonowskiej i skryhałowskiej, toteż w okresie wojny ze Szwecją w l. 1626–9 doznał dużych strat. Wiele kosztów poniósł S. w związku z nie uregulowanymi granicami nabytego od K. Radziwiłła Wołożyna; procesy i rozgraniczenia tych dóbr od posiadłości stołowych biskupów wileńskich zajęły kilkanaście lat (1624–36). Dużo wysiłku włożył S. w likwidację długów pozostałych po swej pierwszej teściowej Teodorze Zenowiczowej. Poważne szkody odniósł nadto w wyniku rabunków i rekwizycji wojskowych, np. w Kowalewszczyźnie w r. 1626, w Wołożynie, włości głębockiej (1633). Szczególnie w okresie wojny z Moskwą łupieżcze zajazdy żołnierzy dały mu się tak dalece we znaki, że wraz z kaszt. mścisławskim Janem Ogińskim poczynił zaciągi do chorągwi powiatowych i na ich czele dopiero poskromili rozboje chorągwi ciągnących pod Smoleńsk. Z łaski królewskiej miał wspomniane już star. rzeczyckie (które cedował kolejnym synom), homelskie (scedował je w r. 1646 synowi Zygmuntowi Adamowi) oraz mińskie i propojskie (scedowane w r. 1646 temuż synowi). Prowadzone przez lata starania o inne nadania (Borysów, Rohaczów, Gieranony, Lipniszki) okazały się bezskuteczne. Stale też narzekał S. na brak gotówki, który uniemożliwiał mu kosztowne wyjazdy na sejmy, na komisje skarbowe, na rezydencje przy królu i na wojskowe zaciągi, w r. 1635 skarżył się, iż nie stać go na wystawienie roty husarskiej dla syna na wojnę ze Szwecją, co mu doradzał K. Radziwiłł, zresztą poważnie u S-i zadłużony. Pod koniec życia wiele dóbr S-i pozostawało w zastawie, m. in. Kamień (za 70 tys. złp.), Weronka (za 15 tys. złp.), Hołowczyn (za 250 tys. złp.), nie licząc «obligów» na 24 tys. złp. S. rezydował głównie w Stołpcach, gdzie wraz z pierwszą żoną ufundował klasztor dla dominikanów. Był także fundatorem żeńskiego klasztoru św. Franciszka (bernardynek) w Mińsku oraz kościołów w Wołożynie i Kowalewszczyźnie. Zmarł w lipcu 1647, mając lat 67, pochowany został w podziemiach dominikańskiego klasztoru w Stołpcach.

S. był żonaty dwukrotnie. Po raz pierwszy z wojewodzianką brzeską Zofią Konstancją z Zenowiczów (zm. 14 I 1642), córką Krzysztofa i Teodory z Wołłowiczów, 1.v. Stanisławową Kiszczyną, po raz drugi z Katarzyną z Kiszków (zm. po r. 1667), córką woj. witebskiego Krzysztofa (zob.), 1.v. Jakubowa Kierłową (pod koniec życia była w trudnej sytuacji materialnej; 7 XII 1667 prosiła koniuszego lit. Bogusława Radziwiłła o wsparcie i przytulenie «w jakimkolwiek kąciku gdzieś w Słucku»). Z pierwszą żoną miał liczne potomstwo; niektóre dzieci zmarły w dzieciństwie, np. syn Daźbóg Władysław (14 V 1626–1630), lub w młodości – syn Eustachy Adam, star. rzeczycki (zm. 1639). Przeżyli S-ę: córka Elżbieta, 1.v. Kazanowska, 2.v. żona Hieronima Radziejowskiego (zob. Radziejowska Elżbieta) oraz synowie – Bogusław Jerzy (zob.), Bogdan i Zygmunt Adam (zob.).

Estreicher; Słown. Geogr. (Kowalewszczyzna, Mińsk, Wołożyn); Boniecki, X 104, XIII 174; Dworzaczek; Niesiecki; Sadkowska C., Genealogia rodu Słuszków i ich archiwum, „Archeion” T. 52: 1969 s. 64–9; Święcki, Historyczne pamiątki, II; Elektorowie; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Aftanazy R., Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej. Wr. 1993 IV; Augustyniak U., Informacja i propaganda w Polsce za Zygmunta III, W. 1981 s. 105; taż, Testamenty ewangelików reformowanych w Wielkim Księstwie Litewskim, W. 1992; Dzięgielewski J., Izba poselska w systemie władzy Rzeczypospolitej w czasach Władysława IV, W. 1992; Filipczak-Kocur A., Sejm zwyczajny w r. 1629, W. 1979; Kaczorowski W., Sejmy konwokacyjny i elekcyjny w okresie bezkrólewia 1632, Opole 1986; Kwak J., Sejm warszawski 1626 roku, Opole 1985 s. 19; Polak W., O Kreml i Smoleńszczyznę. Polityka Rzeczypospolitej wobec Moskwy w l. 1607–1612, Tor. 1995 s. 279; Podhorodecki L., Jan Karol Chodkiewicz, W. 1982 s. 285; Seredyka J., Parlamentarzyści II połowy panowania Zygmunta III Wazy, Opole 1989; tenże, Sejm zawiedzionych nadziei, Opole 1981 s. 17; Wisner H., Najjaśniejsza Rzeczpospolita, W. 1978; Wolff J., Pacowie. Pet. 1885; – Jarzębski A., Gościniec abo krótkie opisanie Warszawy, W. 1974 s. 230; Księcia Krzysztofa Radziwiłła […] sprawy wojenne i polityczne 1621–1632, Paryż 1859; Listy Krzysztofa Opalińskiego do brata Łukasza 1641–1653, Wyd. M. Pełczyński, A. Sajkowski, Wr. 1957; Pamiętniki Samuela i Bogusława Kazimierza Maskiewiczów, Oprac. A. Sajkowski, Radziwiłł B., Autobiografia, Wyd. T. Wasilewski, W. 1979; Radziwiłł, Pamiętnik; Vol. leg., III 453, 577, 604, 768, 773, 795, 839, 895; Wjazd, koronacja, wesele najjaśniejszej królowej jej mości Cecylii Renaty w Warszawie roku 1637, Oprac. A. Falniowska-Gradowska, W. 1991; – AGAD: Arch. Radziwiłłów Dz. II nr 599, Dz. III nr LVIII/139, Dz. V nr 14648, 14653 (Listy S-i do Radziwiłłów), nr 14660, Arch. Roskie majątkowe nr 105/11, 106/19, 111, 1/19, 1/68–90, 92, 93, 96, 100, 105, 127, nr 125, 9/1, nr 152, 1/8, nr 152/8 11, 56, 70, 72, 76, 105, nr 595 s. 69–70, nr 601, 603, 607, 609. Arch. Radzyńskie nr 5, 38, 39, 69, 70, 71, 80, Extranea 79 IX Polen, bez paginacji; B. Narod.: BOZ nr 8243 k. 54v.–57, nr 945 k. 35, nr 960 k. 254, 269, 441; B. Ossol.: rkp. 213 k. 5–6; B. Raczyńskich: rkp. 30 k. 309–310v.; Central’nyj Deržavnyj Istoričnij Archiv Ukrainy we Lw.: Fond 835 (Lubomirscy) op. 1 nr 2277 (dział majątkowy Słuszków z r. 1647).

Mirosław Nagielski