Stapińska (Gut-Stapińska) z Orawców Aniela, pseud. A. Dewajska (1898–1954), poetka, gawędziarka, autorka widowisk regionalnych.
Ur. 29 VII w Poroninie, była córką Jakuba Orawca (1864–1932) i Bronisławy z Łukaszczyków. Ojciec, pochodzący ze starej, góralskiej rodziny o przydomku Dewaj, był działaczem społecznym, długoletnim członkiem rady gminnej w Poroninie, założycielem i naczelnikiem (od r. 1928) tutejszej Ochotniczej Straży Pożarnej; kierował pracami kamieniarskimi przy budowie wiaduktu do Wodogrzmotów Mickiewicza, drogi z Zakopanego do Morskiego Oka, kościoła parafialnego w Poroninie. Spośród pięciorga rodzeństwa S-iej Franciszek Orawiec (11 XI 1896–1940) był majorem piechoty służby stałej WP, zatrudnionym przed drugą wojną światową w Komendzie Głównej Związku Strzeleckiego; po kampanii wrześniowej 1939 r. dostał się do obozu jenieckiego w Kozielsku i został zamordowany przez NKWD w Katyniu w r. 1940.
Aniela Orawcówna ukończyła czteroklasową szkołę ludową z piątą klasą, tzw. niedzielną, w Poroninie. Pracowała w gospodarstwie ojca, pomagając wraz z siostrą Ludwiką w prowadzeniu gospody w domu rodzinnym, a potem nowo zbudowanego pensjonatu «Marluan» w pobliżu Orawcowej Grapy w Poroninie. Stykając się z gośćmi pensjonatu, pisarzami i malarzami z Krakowa (m.in. Stanisławem Kamockim i jego uczniem Władysławem Stapińskim), próbowała własnych sił w dziedzinie literatury. Jej wczesne utwory (niedrukowane, Muz. Tatrzańskie w Zakopanem) utrzymane były w poetyce młodopolskiej, szczególnie wierszy Jana Kasprowicza, charakteryzowały się przy tym zmysłem obserwacji; były wśród nich wiersze okolicznościowe, poemat Marynka z Poronina o powstaniu chochołowskim oraz utwór dramatyczny Ziemia. Fantazja z XII wieku, utrzymany w konwencji romantycznej. Po r. 1918, wraz ze szwagrem, artystą malarzem Włodzimierzem Herczakiem, założyła teatr amatorski w Poroninie, dla którego pisała obrazy sceniczne oparte na podhalańskich obrzędach. Działała też w Ognisku Związku Podhalan. W r. 1923 wyszła za mąż za malarza Władysława Stapińskiego (zob.).
W r. 1925 debiutowała S. gawędą Przepaść („Gaz. Podhalańska” nr 31) i temu gatunkowi pozostała wierna przez całe życie. W l. trzydziestych, jako niezrównana narratorka, prezentowała swe gawędy na antenie rozgłośni krakowskiej Polskiego Radia; zamiar wydania ich w firmie «Gebethner i Wolff» udaremnił wybuch wojny. S. pisała też wiersze – zarówno gwarą jak i językiem literackim – publikując je w „Kurierze Literacko-Naukowym” (dod. do „Ilustr. Kur. Codz.”), m.in.: Malućki Jezus (1928 nr 53), Orzeł Biały (1928 nr 48), Kolęda góralska (1931 nr 52), Kazeście pośli Gazdo (1935 nr 45), wiersz okolicznościowy po śmierci Józefa Piłsudskiego. Uprawiała na tych łamach również publicystykę, zamieszczając przyczynki etnograficzne, m.in.: Zwyczaje i zabobony ludu podhalańskiego w okresie świąt Bożego Narodzenia (1928 nr 53), Wesele góralskie (1933 nr 5), Burso. Nieznany zabytek folklorystyczny na Podhalu (1933 nr 41), Zabobony góralskie na wilijom Bozego Narodzenio (1938 nr 7, 8). W artykułach ogłaszanych w „Gazecie Podhalańskiej” i „Echu Zdrojowym” popularyzowała ginące zwyczaje ludowe. W l. trzydziestych utworzyła w Poroninie stały zespół regionalny przy Komisji Swojszczyzny Związku Ziem Górskich, z którym jeździła po Polsce (w r. 1937 ze swą sztuką pt. Janosik); w r.n., na Święcie Gór w Nowym Sączu, zespół zdobył pierwsze miejsce za widowisko autorstwa S-iej pt. Rafanie lnu. Z inicjatywy prezesa Komisji Swojszczyzny Walerego Goetla brała udział w konferencji grup regionalnych, zajmujących się ochroną folkloru. W r. 1935 została odznaczona Srebrnym Krzyżem Zasługi za działalność kulturalno-artystyczną na Podhalu, a w r. 1937 została członkiem Zrzeszenia Inteligencji Ludowej i Przyjaciół Wsi.
W okresie okupacji, od lutego 1940, działała S. w Poroninie w konspiracyjnej placówce ZWZ o krypt. Ciupaga, zorganizowanej w pensjonacie «Marluan» przez byłego wójta gminy Wojciecha Orawca Toporcorza. Wydawała, wraz z siostrą Ludwiką Herczakową, tajne pismo „Hyr Tatrzański” oraz prowadziła tajne nauczanie. Po aresztowaniach w rodzinie w r. 1941 wyjechała wraz z mężem, siostrą Ludwiką i jej dziećmi do Krakowa, gdzie kontynuowała działalność konspiracyjną. Wspólnie z malarką Hanną Rudzką-Cybisową prowadziła kawiarnię w Domu Plastyka przy ul. Łobzowskiej 3. Po uniknięciu łapanki tamże 16 IV 1942 Stapińscy wrócili do Poronina, gdzie t.r. zmarł mąż S-iej. S. ponownie włączyła się w prace konspiracyjne, nadal redagowała „Hyr Tatrzański”, a także „Biuletyn ZWZ” oraz prowadziła tajne nauczanie, od r. 1944 także na poziomie gimnazjalnym.
Po wojnie, w r. 1945, S. ponownie wyszła za mąż za prawnika z Poronina Jana Guta. Od r. 1946 do 1 X 1948 była rzeczoznawcą terenowym Centralnego Inst. Kultury. Z inicjatywy działacza regionalnego Jakuba Zachemskiego reaktywowała Ognisko Związku Podhalan w Poroninie. W r. 1947, po upaństwowieniu pensjonatu «Marluan», przeniosła się z mężem do Zakopanego, gdzie kontynuowała twórczość teatralną i gawędziarską oraz zajmowała się ceramiką (świątki ludowe rozprowadzane przez «Cepelię»). Od 28 XII 1946 była członkiem Oddz. Wiejskiego Związku Literatów Polskich, od 22 XI r.n. – członkiem nadzwycz. Związku Autorów i Kompozytorów Scenicznych. W r. 1949 ukazał się wybór opowiadań S-iej pt. Inksy świat, z przedmową Marii Kasprowiczowej. Przeżycia okupacyjne stały się inspiracją do napisania dramatu o partyzantce podhalańskiej Ku ślebodzie i nawiązującego doń tematycznie słuchowiska radiowego Powrót Staszka Króla do obozu. Dla artystycznego zespołu podhalańskiego w Białym Dunajcu napisała S. komedię jednoaktową Młody las, o modernizacji gospodarki rolnej. Ponadto powstały wtedy dwie komedie charakterów: Pitoniowej baby chłop oraz Maciek Sakroś się zeni. W r. 1953 przerobiła na gwarę góralską komedię Moliera „Lekarz mimo woli” (Lykorz z nieswojej woli, fragm. „Tyg. Powsz.” 1955 nr 25), wystawianą przez kilka lat na scenie Tow. Miłośników Teatru im. Heleny Modrzejewskiej w Zakopanem (reż. Jerzy Ronard-Bujański). Nadal publikowała gawędy: Przespanica, Pojednanie, Głód, Medycyna góralsko, Chłop i święty („Tyg. Powsz.” 1954 nr 39), opowiadania: Ludzie („Gaz. Podhalańska” 1946 nr 24), oraz legendy, będące ludową interpretacją wątków biblijnych: Krokusy („Tyg. Powsz.” 1954 nr 39), Ognie na zielone święta, Święta Cecylijo („Słowo na Warmii” 1956 nr 1). Utwory S-iej przesycone były liryzmem i moralistyką, charakteryzowały się zmysłem obserwacji i poczuciem humoru. Za najlepsze z nich uchodzą Krokusy, uznane przez Stanisława Pigonia za «znakomite osiągnięcie literackie, śliczny wyraz prostoty» (list do S-iej, Muz. Tatrzańskie w Zakopanem). Swoje utwory przedstawiała na wieczornicach góralskich w Sali Morskiego Oka w Zakopanem. Po powrocie z wieczoru autorskiego 5 IX 1954 zasłabła i zmarła nocą z 5 na 6 IX. Została pochowana na Cmentarzu Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku w Zakopanem.
Małżeństwo S-iej z Władysławem Stapińskim (zob.) było bezdzietne, podobnie jak małżeństwo z Janem Gutem. S. wychowywała natomiast adoptowaną córkę Magdalenę, po mężu Urbaniak, i bratanka, Jerzego, syna Franciszka Orawca.
W r. 1956 ukazały się opowiadania i gawędy S-iej pt. Krokusy (W.), ze wstępem i w opracowaniu Włodzimierza Wnuka. Najobszerniejszy wybór wierszy, opowiadań gwarowych i widowisk folklorystycznych pt. Ku jasnym dniom opracowała Maria Jazowska-Gumulska (Kr. 1998).
Liczne fot. w posiadaniu bratanicy S-iej, Bronisławy Orawiec-Löffler, z Poronina; – Enc. tatrzańska (1995); – Tucholski J., Mord w Katyniu. Kozielsk–Ostaszków–Starobielsk. Lista ofiar, W. 1991 (dot. brata, Franciszka); – Internet: www.indeks.karta.org.pl (Indeks represjonowanych) (dot. brata, Franciszka); – Bober J., Dobra zabawa w teatr, „Gaz. Krak.” 1968 nr 124; Gawędy Skalnego Podhala, Oprac. W. Wnuk, Kr. 1981; Gentil-Tippenhauer W., Aniela Gut-Stapińska, „Pol. Sztuka Lud.” 1954 nr 5; Iłowski S., Molier w sosie góralskim, „Tyg. Kult.” 1969 nr 9; Jazowska-Gumulska M., Gęśle z jawora. O regionalnych pisarzach Podhala w dwudziestoleciu międzywojennym, Zakopane 1990; taż, O życiu i twórczości Anieli Gut-Stapińskiej, „Wierchy” R. 52: 1983; taż, [Wstęp do:] Ku jasnym dniom, Kr. 1998 (obszerny życiorys, bibliogr. Podmiotowa i przedmiotowa, liczne fot.); Kasprowiczowa M., [Przedmowa do:] Inksy świat, W. 1949; Kłak T., Opowieść o „Inksym świecie”, „Tyg. Katol.” 1956 nr 27; Leśniak I., Życie i twórczość Anieli Gut-Stapińskiej (mszp. pracy magisterskiej w Akad. Pedagog. w Kr.); Natanson W., Sganarel góralem, „Kultura” 1973 nr 47; Palmrich-Orwid A., Podhalańczycy Armii Krajowej. Placówka i Oddział Dywersyjny „Ciupaga” w Poroninie, „Tyg. Podhalański” 1994 nr 23; Staich T., Aniela Gut-Stapińska, „Hale i Dziedziny” 1991 nr 9; Wnuk W., Na góralską nutę, W. 1975; tenże, [Przedmowa do:] Krokusy. W. 1956; – „Gaz. Podhalańska” 1932 nr 46 (dot. ojca S-iej); „Ilustr. Kur. Codz.” 1937 nr 228; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1954: „Tyg. Powsz.” nr 38 (M. Ostrowicka-Skotnicowa), „Zwrot” (Czeski Cieszyn) nr 10 (taż); – Muz. Tatrzańskie w Zakopanem: Arch. S-iej.
Maria Jazowska-Gumulska