Cygan Antoni (1830–1895), pedagog górnośląski, wychowanek a w l. 1853–94 nauczyciel seminarium nauczycielskiego w Głogówku, najprzód w polskiej szkole ćwiczeń, tzw. szkole normalnej, od r. 1860 także w samym seminarium. Zasłużył się podręcznikami szkolnymi, które obok czytanek zmarłego w r. 1853 Feliksa Rendschmidta rozpowszechniły się na całym Górnym Śląsku i służyły do wykorzystywania w szkole praw, językowi polskiemu przez rząd pruski w l. 1844–72 przyznanych. Podręczniki były w zasadzie dwujęzyczne, ale w praktyce część ich polska przeważała. C. był autorem części polskiej, a kolega jego w Głogówku Jan Besta – niemieckiej. Ich Polsko-niemiecka książka do czytania dla katolickich szkół elementarnych wyszła w dwóch częściach, których pierwsza doczekała się na przestrzeni lat 1860–72 wydań 17, druga wydań 5. Nakładcą był Kukutsch, później Handel w Głogówku. – Wielką wartość przedstawia wydany własnym nakładem przez C-na Zbiór pieśni polskich z melodiami na dwa i trzy głosy dla użytku szkolnego i domowego (Głogówek 1870), który zawiera 113 polskich a w dodatku 17 niemieckich pieśni i jest pełną dłonią zaczerpnięty »ze skarbnicy literatury polskiej«. Ani jeden polski śpiewnik szkolny do r. 1873 nie może wykazać się tak trafnym i sumiennym wyborem pieśni. Obok melodii ludowych spotykamy utwory Chopina, Dobrzyńskiego, Klonowskiego i Moniuszki. Do 26 numerów polskich i 1 niemieckiego skomponował melodię oryginalną pochodzący z Strzelec ks. Karol Hauschke, kurator i profesor seminaryjny w Głogówku, 5 melodii ułożył sam C. Zamierzenia C-na, aby w szkołach górnośląskich dać przewagę śpiewom polskim, zostały brutalnie przecięte bezwzględną pruską polityką szkolną, która, od r. 1872 począwszy, wyrugowała polski język ojczysty ze szkół powszechnych. Śląska Biblioteka Publiczna im. Józefa Piłsudskiego w Katowicach posiada plik rękopisów C-na, które dowodzą, że pracowity i ludowi polskiemu szczerze oddany nauczyciel nosił się przed r. 1872 z myślą wydania dalszych polskich podręczników szkolnych z czytankami z żywotów świętych i historii kościelnej w ogóle.

Schermuly, Das Lehrer-Seminar zu Ober Glogau, Wrocław 1902, 94. – Informacje p. Tadeusza Prejznera, prof. konserwatorium muzycznego w Katowicach; własne badania autora.

Ks. Emil Szramek