Poniński Antoni Józef h. Łodzia (zm. 1742), instygator kor., marszałek konfederacji warszawskiej, wojewoda poznański, poeta łaciński. Był synem Aleksandra Kazimierza (zm. 1710), chorążego poznańskiego, i Teresy z Wyganowskich. Posiadał dobra: Parzymiechy, Danków i Lipie w ziemi wieluńskiej oraz znaczne kwoty pieniężne u Jana Jerzego Flemminga, które tenże spłacił, dopiero jako podskarbi, spadkobiercom P-ego. W aktach grodzkich poznańskich P. występuje w r. 1725 jako pisarz wojskowy i podpułkownik królewski. Początki działalności poetyckiej P-ego sięgają r. 1719, kiedy to w 3325-heksametrowym łacińskim wierszu opisał uroczystości ślubne królewicza polskiego Fryderyka Augusta (Augustissimus Hymenaeus inter Serenissimos Fridericum Augustum… nec non Mariam Josepham…, Drezno 1720). Odtąd P., związany z dworem Augusta II, opiewał po łacinie, pod pseud. Eques Polonus, wszystkie godne uwagi wydarzenia w rodzinie królewskiej. Przyniosło mu to tytuł szambelana królewskiego. Wierszem uczcił narodziny pierwszego syna królewicza (Deorum munus, gentium votum, gratiarum labor…, W. 1720). Przybyłego do Warszawy w r. 1726 Fryderyka Augusta witał poematem Fortuna in Lechiam hospes… (W. 1726). Rok 1727 przyniósł kolejny panegiryk na cześć Augusta II, który poddał się operacji obcięcia palca u nogi i powracał do zdrowia (Planta felicitatis publicae in sanato pede… Friderici Augusti…). Spotkaniu Augusta II z Fryderykiem Wilhelmem I w Dreźnie w r. 1728 poświęcony był wiersz P-ego Gemini Soles… Carmen in adventum Curiae Berolinensis Dresdam (Drezno 1728). Powrót króla do Rzpltej po dwuletniej nieobecności w r. 1729 stał się tematem wiersza Insignes rixae contendentium de vultu Principis gentium… W r. 1730 powstał poetycki opis manewrów, urządzonych przez Augusta II w czerwcu 1730 w obecności króla pruskiego (Pacis in bello deliciae et belli in pace robur, seu militaris exercitatio). Wszystkie te utwory, utrzymane w typowym dla panegiryków tonie, pisane dobrą łaciną, zawierały przede wszystkim pochwały i komplementy pod adresem Augusta II. Także panegiryki poświęcone jego synowi służyły głównie głoszeniu chwały ojca. Nawet napisane przez P-ego epitafia hetmana w. kor. Adama Sieniawskiego (Ingens umbra…, W. 1726) i woj. połockiego Stanisława Denhoffa (Universorum in uno capite dolor…, W. 1730) wychwalały dobrego i walecznego króla. Można przypuszczać, że P., autor wierszy opiewających wymienione wydarzenia, drukowanych zarówno w Warszawie, jak i Dreźnie, blisko związany z dworem królewskim, często przebywał w Saksonii. Tłumaczyłoby to brak śladów jego aktywności w życiu politycznym Rzpltej pierwszego trzydziestolecia XVIII w.
W marcu 1732 P. został instygatorem koronnym po śmierci Władysława Wyrożembskiego i w związku z objęciem tego urzędu w czerwcu t. r. wykonał przysięgę i otworzył sesję Trybunału Radomskiego. We wrześniu t. r. przysłuchiwał się obradom sejmu ekstraordynaryjnego. Po śmierci swojego protektora Augusta II P. poświęcił mu jedynie 18-wierszowe epitafium, zajął się natomiast działalnością polityczną. Zgromadzona przez prymasa Teodora Potockiego zaraz po zgonie króla rada senatu powierzyła P-emu poselstwo do Szwecji i Danii z oznajmieniem o śmierci Augusta II. P. wyjechał w połowie marca 1733. Prawdopodobnie podróżował w towarzystwie posła tureckiego Mohammeda Said Effendiego, który w tym samym czasie jechał przez Warszawę i Gdańsk do Sztokholmu. P. przybył do Sztokholmu w połowie kwietnia t. r. Zgodnie z otrzymaną instrukcją żądał w imieniu Rzpltej wyraźnej deklaracji szwedzkiej na korzyść Stanisława Leszczyńskiego i czynnej pomocy w samej Rzpltej lub dywersji na pograniczu szwedzko-rosyjskim. Ze Sztokholmu, gdzie wg W. Konopczyńskiego zrobił złe wrażenie, P. udał się do Chrystianii (Oslo). Do Warszawy wrócił na przełomie sierpnia i września 1733, prawdopodobnie już po rozpoczęciu sejmu elekcyjnego, na kilka dni przed elekcją Leszczyńskiego. Natychmiast po przyjeździe zwrócił się do posłów saskich, hr. J. G. Wackerbartha-Salomoura i gen. H. Baudissina, ofiarując im swoje usługi na rzecz elekcji Wettyna. Rozmawiał z nimi o sposobach wywołania scysji podczas elekcji i zawiązania konfederacji dla poparcia królewicza Augusta. Dał im do zrozumienia, że chętnie przyjmie funkcję marszałka tego związku. Przyłączył się do grupy przeciwników Leszczyńskiego, obozujących na Pradze w oczekiwaniu na wojska rosyjskie, 14 IX t. r. podpisał manifest przeciw elekcji Leszczyńskiego. Dn. 5 X 1733 marszałkował elekcji Augusta III i został marszałkiem konfederacji, zawiązanej na polu elekcyjnym pod wsią Kamionna dla poparcia elektora saskiego. W dn. 13 i 14 X t. r. zagajał sesję rady konfederacji na Zamku Warszawskim, kunsztowną mową powitał przyjętych na oficjalnej audiencji posłów saskich. W uniwersale z 23 X t. r. oznajmiał o elekcji Augusta III i zawiązaniu konfederacji przy jego boku, zaś kolejnym uniwersałem z 7 XI 1733 zawiadamiał o terminie koronacji i sejmu koronacyjnego. Wg relacji posłów saskich P. starał się o starostwo piotrkowskie, był też jednym z pretendentów do pieczęci mniejszej koronnej. W pierwszym okresie działania konfederacji popadł w konflikt z bpem krakowskim Janem Lipskim, Januszem i Michałem Wiśniowieckimi i woj. krakowskim Teodorem Lubomirskim, próbując realizować, dość szczupłe zresztą, uprawnienia marszałka, zawarte w akcie konfederacji. Na początku grudnia t. r. P. wyruszył do Tarnowskich Gór wraz z «deputacją konfederacji do witania króla na granicy». Dn. 6 I 1734 wygłosił tam wobec Augusta III uroczystą mowę po łacinie. Brał udział w uroczystościach koronacyjnych Augusta III w Krakowie, prawdopodobnie otrzymał wtedy Order Orła Białego. Dn. 19 I 1734, w dniu otwarcia sejmu koronacyjnego, zagaił obrady izby poselskiej. Wobec rozbieżności zdań w izbie co do charakteru sejmu P. – działając zgodnie z zamierzeniami stronnictwa królewskiego – starał się nakłonić posłów do wyrażenia zgody na poparcie i reasumpcję konfederacji warszawskiej. Ostatecznie sejm nie doszedł do skutku, obradowała jedynie rada konfederacji pod przewodnictwem P-ego. Dn. 13 II 1734 otrzymał P. starostwo grodowe piotrkowskie. Dn. 25 II t. r. P. zawarł związek małżeński z Salomeą z Szembeków. Małżeństwo to, oprócz 100 000 złp. posagu przyniosło mu powiązania z wpływową i rozgałęzioną rodziną żony.
W maju t. r. P. uczestniczył w ostatnim etapie oblężenia Gdańska przez wojska rosyjskie i saskie, w manifeście skierowanym do Gdańszczan wzywał ich (4 VI) do natychmiastowej kapitulacji, a po poddaniu się Gdańska zawiadamiał o tym szlachtę osobnym uniwersałem (4 VII), zapraszając ją do uznania Augusta III i przystąpienia do konfederacji. W lipcu t. r. brał udział w obradującej w Oliwie radzie konfederacji warszawskiej. Wraz z bpem poznańskim Stanisławem Hozjuszem i innymi konfederatami P., eskortowany przez oddział saski, przybył we wrześniu t. r. do Warszawy. Już na początku października t. r. wyjechał stąd z eskortą gwardii koronnej do Piotrkowa na otwarcie sesji Trybunału Kor. Ponieważ sesję odłożono do r. n., odbył się wtedy tylko jego uroczysty wjazd na starostwo piotrkowskie i sesja sądu starościńskiego. Pod koniec miesiąca P. był już z powrotem w Warszawie, gdzie brał udział w przygotowaniach do przyjazdu króla. W listopadzie t. r. witał Augusta III w stolicy łacińską mową. Na początku stycznia 1735 ponownie zjechał do Piotrkowa dla odebrania przysięgi od deputatów Trybunału Kor. Po powrocie do Warszawy aktywnie uczestniczył w kolejnych radach konfederacji warszawskiej – od stycznia do marca 1735 i w czerwcu t. r. Jako marszałek starej laski przewodniczył obradom sejmu pacyfikacyjnego (27 IX – 8 XI 1735), bezskutecznie starając się nakłonić Izbę poselską do przystąpienia do wyboru marszałka. W sejmie uczestniczył jako poseł z Inflant. Opozycja sejmowa wielokrotnie podczas obrad dawała wyraz niechęci i nieufności do P-ego, w opinii większości Izby jednego z głównych sprawców nieszczęść, które w ostatnich latach spadły na Rzpltą. Zaraz po sejmie pacyfikacyjnym, który rozszedł się bez wybrania marszałka, rozpoczęła się kolejna walna rada konfederacji warszawskiej; zagaił ją, jak zwykle, P. Dn. 31 XII 1735 otrzymał referendarię koronną, w styczniu i w marcu 1736 przewodniczył sądom referendarskim, uczestniczył w marcowej radzie konfederacji.
Jako marszałek konfederacji P. nie miał większego wpływu na politykę stronnictwa dworskiego, spełniał przede wszystkim funkcje reprezentacyjne i porządkowo-organizacyjne. Włączył się do akcji propagandowej stronników Augusta III i prawdopodobnie pod wcześniej już używanym pseud. Eques Polonus wydał łacińską broszurkę, dowodząc w niej legalności wyboru Augusta III i jego wyższości nad Leszczyńskim (Falsitas narrationis de electione Stanislai Leszczynii et serenissimi… Augusti III… in regem Poloniae… ad faciendam utriusque electionis paralellam… a quodam Equite Polono demonstrata). Na drugi sejm pacyfikacyjny (25 VI – 10 VII 1736) P. posłował z ziemi wieluńskiej. Ponownie podniósł starą laskę i tym razem już pierwszego dnia obrad oddał ją Wacławowi Rzewuskiemu. P. wybrany został na członka komisji sejmowej do dóbr Leszczyńskich, a także wyznaczony do sądów ekstraordynaryjnych, mających działać do pierwszego doszłego sejmu. W marcu 1735 należące do P-ego dobra Danków zostały spustoszone przez partyzantów Leszczyńskiego. Za pełnienie funkcji marszałka konfederacji P. otrzymał pensję ok. 67 000 złp., co mogło mu w części zrekompensować poniesione straty. Trzyletnia ożywiona działalność i liczne podróże nadszarpnęły zdrowie P-ego, chorował na febrę i prawdopodobnie na podagrę. Najchętniej przebywał odtąd w swoich dobrach w Woli pod Krakowem. W r. 1737 oddał starostwo piotrkowskie swojemu synowi z pierwszego małżeństwa – Józefowi, w lipcu t. r. przysłuchiwał się radzie senatu we Wschowie. W październiku 1738 przewodniczył sesji sądu referendarskiego w Warszawie. Dn. 17 XII t. r. P. otrzymał województwo poznańskie po Michale Raczyńskim. Na radzie senatu w Warszawie w kwietniu 1739 został wyznaczony na senatora rezydenta na najbliższy kwartał. Podczas sejmu w październiku 1740 zabrał głos w senacie, krytycznie ustosunkowując się do projektów aukcji wojska, wypowiedział się też za przyznaniem królowi prawa wybijania monety bez zwracania się do sejmu. W jesieni 1741 P. przyłączył się do akcji w obronie prymasa Krzysztofa Szembeka w jego konflikcie z kard. Janem Lipskim.
Po r. 1736 P. powrócił do zaniedbanej przez ostatnie lata twórczości poetyckiej, chociaż wielokrotnie wspominał o «zmęczeniu swojej muzy». Jednym z ostatnich utworów P-ego było Epithalamium… Mariae Amaliae Infanti Poloniae… dum a Carolo utriusque Siciliae Rege in connubium … peteretur… (Drezno 1738), napisane z okazji małżeństwa córki Augusta III z królem Obojga Sycylii. W r. 1739 ukazał się zbiór poezji P-ego pt. Opera heroica… olim sub nomine Equitis Poloni sparsim edita, nunc vero plurimum aucta (W. 1739), wydany przez Jana Maksymiliana Królikiewicza, sekretarza królewskiego, z epigramem ku czci autora, pióra Stanisława Konarskiego we wstępie. Na Opera heroica składały się wszystkie drukowane oddzielnie w l. 1720–38 panegiryki P-ego, a także fragmenty zaczerpnięte z jego nie drukowanych jeszcze satyr. W lipcu 1741 J. M. Królikiewicz wydał kolejny tom poezji P-ego pt. Sarmatides seu satyrae cuiusdam Equitis Poloni. Autor ukrywał się znów pod pseudonimem, a sekretarz królewski dedykował je kanclerzowi w. lit. Janowi Fryderykowi Sapieże. P. był obecny na uroczystości wręczania Satyr kanclerzowi Sapieże przez Królikiewicza. Poza Satyrami w tomie poezji znajdowały się również inskrypcje, epigramy, epitafia i elegie. W spisie treści wymienione są także tytuły nie wydrukowanych w tomiku utworów, które – jak to P. sam określił – zostały mu «ukradkiem wzięte», m. in. wiersze z okresu bitwy połtawskiej a także poemat o zaślubinach Marii Leszczyńskiej z Ludwikiem XV. Być może autor i wydawca nie chcieli publikować wierszy, których tematyka nie mogła być miła Augustowi III.
Sarmatides seu satyrae były największym osiągnięciem poetyckim P-ego. Powstały prawdopodobnie przed r. 1738. W zamierzeniu autora miały być poematem filozoficzno-satyrycznym, w formie cyklu 12 satyr powiązanych opowiadaniami o przygodach narratora z Satyrami, których spotkał przypadkiem w głębi lasu. Z trzech ostatnich satyr wydrukowano tylko tytuły, a pozostałe 9 nie stanowią spójnej całości. Zbiorek zawiera nowatorskie na polskim gruncie rozważania filozoficzne na temat istoty natury, wzajemnego stosunku natury i cywilizacji, stanowiska człowieka w przyrodzie i społeczeństwie, a także udane, na wskroś realistyczne satyryczne obrazki, służące krytyce wynaturzeń starych i nowych obyczajów. Obok nich znajdują się jednak tradycyjne opowieści, ilustrujące, często w naiwny sposób, tezy głoszone z całą powagą przez autora. Np. dla wykazania wyższości wiary katolickiej nad luterańską i kalwińską P. posłużył się frywolnym opowiadaniem o przygodach młodego człowieka z luteranką, kalwinką i katoliczką, z których tylko ta ostatnia okazała się cnotliwa. Motywy dla tych obrazków czerpał P. z „Satyriconu” Petroniusza i średniowiecznego „Poncjana”. Niemniej właśnie P. pierwszy zganił modę bezkrytycznego zatrudniania nauczycieli cudzoziemców, wystąpił też przeciw tyranii honoru, zarówno tradycyjnej przesadnej drażliwości szlachty, jak i nowej modzie pojedynków. W swoim programie poetyckim P. zakładał zerwanie w satyrze z naśladowaniem wzorów starożytnych, choć jego praktyka literacka odbiega od tego założenia. Historycy literatury interesowali się zwłaszcza poglądami filozoficznymi P-ego. Gloryfikował on naturę «twórczą» jako odwieczne, działające w świecie prawo ładu, konsekwentny i najdoskonalszy system. Człowiek, rozdarty pomiędzy nakazami rozumu i namiętności, wydawał mu się upośledzony w porównaniu ze zwierzętami tak fizycznie, jak i duchowo. Odchodzenie od natury, powodowane przez «zbytek, sztukę i polor», pociąga za sobą upadek zarówno jednostki, jak i społeczeństwa. Poglądy te miały źródło w dziełach Lukrecjusza, Owidiusza, stoików, „Zodiacus vitae” Palingeniusza (Marcello Stellato Palingenio), a z autorów polskich Krzysztofa Opalińskiego i Stanisława Herakliusza Lubomirskiego. Tadeusz Sinko dostrzegł zbieżność najbardziej nowatorskich myśli P-ego z „Essay on Man” A. Pope’a i zastanawiał się, czy mogły zostać zaczerpnięte z tego dzieła (wyd. w Anglii w r. 1733, a w pierwszym przekładzie francuskim w r. 1736).
P. jako poeta cieszył się dużą sławą wśród współczesnych. Wg Józefa Andrzeja Załuskiego w rękopisie pozostało dzieło P-ego De bello Suetico libri quattuor. Miał on pisać dużo także po polsku. Portret P-ego umieścili bracia Załuscy w swojej bibliotece. Fragmenty satyr i niektóre epigramy P-ego przetłumaczył na język polski Józef Epifaniusz Minasowicz, drukowane były w „Zbiorze rytmów polskich” w r. 1756, później w „Monitorze” w r. 1779 i w zbiorze poezji polskich w r. 1782. P. zmarł 8 VII 1742 we wsi Wola pod Krakowem (prawdopodobnie Wola Justowska); zgodnie ze swoim testamentem pochowany został w kościele Reformatów w Krakowie; życzył sobie skromnego pogrzebu. Był członkiem Trzeciego Zakonu św. Franciszka.
Pierwszą żoną P-ego była Zofia Woroniczówna, chorążanka owrucka, drugą – od r. 1734 – Salomea z Szembeków, córka Antoniego Felicjana, podkomorzego krakowskiego. Jej pierwsze małżeństwo z Józefem Dembińskim, star. wolbromskim, zostało unieważnione z powodu choroby umysłowej męża. Z pierwszego małżeństwa P. pozostawił trzech synów: Józefa (zob.), Stanisława, star. wartskiego (zm. 1791), i Michała, oraz trzy córki: Mariannę, Annę, zamężną 1. v. za Krzysztofem Telefusem, chorążym podolskim, 2. v. za Aleksandrem Skrzyńskim, podkomorzym krzemienieckim, i Zofię, zamężną Ostrowską. Z drugą żoną miał P. dwóch synów: Jana Nepomucena (zob.) i Antoniego, młodo zmarłego, oraz dwie córki: Urszulę (ur. 1741), żonę Ignacego Szeligi Łaszewskiego, miecznika przemyskiego, i Ewę, wizytkę.
Salomea Ponińska, dama Orderu Krzyża Gwiaździstego (1741), ostatnie lata życia spędziła w Dukli jako dama kompanii Marii Amelii z Brühlów Mniszchowej. Zmarła w Dukli 8 IV 1769, została pochowana w tamtejszym kościele. Informacja Żychlińskiego o wstąpieniu Ponińskiej do wizytek w Warszawie w r. 1756 dotyczy być może jej córki Ewy.
Estreicher, XXV; Nowy Korbut, III; Enc. Org.; Biographie universelle ancienne et moderne, Paris 1823 XXXV, Janocki J. D., Nachricht von denen in der hochgräflich Zaluskischen Bibliothek sich befindenden raren polnischen Büchern, Wr. 1748/9 I 50; Juszyński H., Dykcjonarz poetów polskich, Kr. 1820 II 78; Słown. Geogr., (Danków, Lipie, Parzymiechy); Słownik literatury polskiego Oświecenia, Wr. 1977; Borkowski, Almanach; tenże, Panie polskie przy dworze rakuskim, Lw. 1891; Niesiecki, VII; Uruski, XIV; Żychliński, V, XII; Błeszczyński J., Spis senatorów i dygnitarzy koronnych z XVIII w., w: Kossakowski S. K., Monografie historyczno-genealogiczne niektórych rodzin polskich, W. 1872 III 72, 98; Elektorowie; Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; – Bieńkowski T., Z badań nad recepcją antyku w Polsce, „Pam. Liter.” R. 54: 1963 z. 3 s. 49; Brückner A., [Rec. T. Sinki „Polski głosiciel stanu natury”], tamże R. 9: 1910 s. 142–4; Buchwald-Pelcowa P., Satyra czasów saskich, Wr. 1969; Dadlez M., Pope w Polsce w XVIII w., Prace Hist.-Liter. Nr 19, Kr. 1923; Gerie V., Bor’ba za pol’skij prestol 1733, Moskva 1862; Kamykowski L., Polski poemat satyrowy, „Spraw. PAU” 1937 nr 5 s. 123; Konopczyński W., Dzieje Polski nowożytnej, W. 1936 II 209; tenże, Polska a Szwecja od pokoju oliwskiego do upadku Rzeczypospolitej 1660–1795, W. 1924; Pelc J., Potomstwo, „Satyra” J. Kochanowskiego w poezji polskiej, „Pam. Liter.” R. 54: 1963 z. 4 s. 269; Schmitt H., Dzieje Polski XVIII i XIX w., Kr. 1864 I; Sinko T., Polski głosiciel stanu natury, Rozpr. PAU Wydz. Filol. S. II, Kr. 1909 XXX; Skibiński M., Europa a Polska w dobie wojny o sukcesję austriacką w latach 1740–1745, Kr. 1912; Smoleński W., Przewrót umysłowy w Polsce wieku XVIII, W. 1923; Świeykowski E., Monografia Dukli, Rozpr. PAU Wydz. Filol. S. II, Kr. 1910 XX; Truchim S., Konfederacja dzikowska, P. 1921; Wąsik W., Historia filozofii polskiej, W. 1958; Zielińska T., Magnateria polska epoki saskiej, Wr. 1977; – Diariusz prawdziwy wjazdu do stołecznego Krakowa i koronacji tamże Fryderyka Augusta Elektora Saskiego…, w: Syrokomla W., Dwie koronacje Sasów, Augusta II i Augusta III, królów polskich, Wil. 1854; Korespondencja Józefa Andrzeja Załuskiego, Wr. 1967; Księgi Referendarii Koronnej z czasów saskich, Sumariusz, Wr. 1969–70 I, II; Niesiołowski K., Otia publica vix domestica, W. 1743 s. 76, 181–98, 247–51; Ostrowski-Daneykowicz, Swada, I 46–9, 189, II 44, 75; Relacja wjazdu i koronacji Naj. Króla IMci Augusta III, „Dzien. Wil.” 1822 I 455–62; Teka Podoskiego, IV 543; Vol. leg, VI 283, 322, VII 84; Załuski J. A., Bibliotheca poetarum polonorum, W. 1754 s. 71; – „Gazeta Pol.” 1735 nr 26, 32, 1736 nr 3, 76, 94; „Kur. Pol.” 1732 nr 117, 1737 nr 29, 1738 nr 18, 1741 nr 219, 235, 237, 1742 nr 293, 295; – Arch. Państw. w Kr.: Rel. Castr. Crac. 158 s. 360–368; Arch. Prowincji Franciszkanów-Reformatów w Kr.: Monumentum seu archivum conventus civitatis Metropolitanae Cracoviensis ad S. Casimirum 1625–1753, k. 550; B. Czart.: rkp. 210, 211, 212, 820, 1982; B. Jag.: rkp. 101 V k. 38; B. PAN w Kr.: rkp. 1106.
Ewa Szklarska