Pawsza (Pausza) Antoni Paweł h. Leliwa (ur. 1793, zm. po r. 1863), spiskowiec, powstaniec, Sybirak. Ur. 10 VI, ochrzczony przez ks. Marka Jandołowicza, kaznodzieję konfederacji barskiej (której rodzina Pawszów bardzo sprzyjała), był synem Tadeusza (zob.) i Joanny z Lubańskich (zm. 1827), wdowy po podstolim żytomierskim Michale Czaplicu; matka słynęła w powiecie owruckim z «zapału w ratowaniu ojczyzny» (J. Kopeć) i wywarła duży wpływ na syna. W l. 1820–30 P. był deputatem Sądu Głównego Wołyńskiego II departamentu izby cywilnej w Żytomierzu. W l. 1820–1 należał do loży «Ciemności Rozproszone» w Żytomierzu, następnie był aktywnym członkiem Tow. Patriotycznego na Wołyniu. W r. 1825 mianowany został deputatem Wołynia dla prowadzenia układów ze Związkiem Południowym dekabrystów; fakt ten uszedł jednak uwadze organów śledczych, toteż P. uniknął wówczas kary. W r. 1831 należał, wraz z Wilhelmem Hołowińskim i Gracjanem Bajkowskim, do organizatorów powstania w powiecie owruckim. W maju 1831 został prezesem miejscowej Rady; uczestniczył w walkach w rejonie Owrucza. Aresztowany i następnie skazany na dożywotnie ciężkie roboty na Syberii (karę zmniejszono mu do 20, a potem do 15 lat), odbył drogę do Tobolska pieszo, razem z Romanem Sanguszką i Franciszkiem Biłgorajskim. Dn. 19 VI 1832 na drodze między Kazaniem a Permem spotkała ich Róża Sobańska. Dn. 12 XII 1832 P. dotarł, wraz z «partią», do Tobolska, gdzie dzięki pomocy Piotra Moszyńskiego i dra Antoniego Sadowskiego udało mu się uniknąć wysłania do kopalń nerczyńskich; jako rzekomo chory pozostał na miejscu. Nazwisko P-y przewijało się w tzw. «sprawie omskiej» w r. 1833 (księdza Jana Sierocińskiego i współtowarzyszy), jednakże nie był on pociągany do odpowiedzialności z braku dostatecznych poszlak. Od r. 1839 zamieszkał we wsi Sieriebrianka (zwanej «Szwajcarią syberyjską») w gminie Abałakskiej, gdzie przydzielono mu 16 dziesięcin ziemi. Zajmował się ogrodnictwem, a jego kwiaty i jarzyny słynęły w okolicy. Z inicjatywy P-y przystąpiono do zbierania składek i budowy kościoła w Tobolsku. P. cieszył się powszechnym szacunkiem i sympatią, był często odwiedzany przez współziomków, przejezdnych oraz miejscowych urzędników. Zatrzymywali się u niego w przejeździe przez Tobolsk: Ewa Felińska, Gustaw Zieliński, konarszczyk Justynian Ruciński i in.
P. spędził na Syberii 25 lat; od 1 VI 1839 prowadził systematycznie dziennik (część wcześniejszą zniszczył zapewne w związku ze śledztwem w «Sprawie omskiej»); odnotowywał szczegóły codziennego życia, odwiedziny, swoje częste choroby, otrzymywane i pisane listy, z których zachowało się zaledwie kilka. Wiele ciepłych słów poświęcił w dzienniku spotkanym na Syberii dekabrystom i ich żonom, m. in. Fonwizinom, Annienkowom, Iwanowi Puszczynowi, Michałowi Bassarginowi, Aleksandrowi Murawiewowi. Zarówno pamiętnik, jak i dziennik P-y opublikował ze znacznymi skrótami Eustachy Iwanowski („Wspomnienia lat minionych” E. Helleniusza, Kr. 1876 I 261–94 oraz: „Pamiątki polskie z różnych czasów” E. Helleniusza, Kr. 1882 s. 492–513). Materialnie pomagał P-y P. Moszyński oraz R. Sobańska, natomiast niewiele interesował się jego losem starszy brat Ksawery, który zarządzał majątkiem P-y, co znalazło echo w korespondencji zesłańców oburzonych takim postępowaniem.
O losach P-y – podobnie jak o innych odciętych od świata skazańcach – krążyło wiele legend, które znalazły odzwierciedlenie w publikacjach emigracyjnych, ogłoszonych już po powrocie P-y do ojczyzny (np. w r. 1865 Michał Czajkowski pisze o nim jak o «narodowcu i templariuszu», aresztowanym w r. 1826, a Franciszek Wrotnowski podaje, iż po drodze na Sybir «własnymi kajdanami rozsadził sobie czaszkę». Po amnestii, ogłoszonej przez Aleksandra II w r. 1856, P. uzyskał wolność, jednakże z powodu braku niektórych formalności wyjechał z Sieriebrianki dopiero w 1. poł. stycznia 1858 i 1 III był w Kijowie. Po powrocie w strony rodzinne w Żytomierskie P. odnawiał dawne znajomości i odwiedzał w Sławucie i Zasławiu Romana Sanguszkę, który wciągał go do życia publicznego; w r. 1859 P. uczestniczył w wyborach marszałka gubernialnego. Od synowca Mikołaja Pawszy otrzymał z powrotem schedę – skonfiskowany mu po r. 1831 niewielki majątek rodowy Kleszcze w pow. owruckim, gdzie zmarł (wg W. Lasockiego wkrótce po r. 1863). Rodziny nie założył.
W zbiorach rękopiśmiennych Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie przechowany jest (sygn. 4508) obszerny Pamiętnik własnoręczny P-y, który zawiera wspomnienia rodzinne i własne z lat młodzieńczych oraz wzmiankowany już dziennik. Pisany na wygnaniu Pamiętnik pozbawiony jest wszelkich aluzji politycznych. Wg Maliszewskiego w Bibliotece Narodowej w Warszawie znajdowały się pozostawione przez P-ę Notatki do pamiętników J. D. Ochockiego. Jak wynika z listów P-y do J. I. Kraszewskiego, w l. 1859–60 P. czynił próby ogłoszenia drukiem swych notatek, jednakże bez rezultatu.
Maliszewski, Bibliografia pamiętników; PSB, (Ochocki Jan Duklan); Boniecki, (Czaplicowie); Uruski, XIII 259 (o ojcu); Małachowski-Łempicki, Wykaz pol. lóż wolnomularskich; – Dangel F., Rok 1831 w Mińszczyźnie, W. 1925 s. 57; Dylągowa H., Towarzystwo Patriotyczne i Sąd Sejmowy 1821–1829, W. 1970; Iwaszkiewicz J., Wykaz dóbr ziemskich skonfiskowanych przez rządy zaborcze w latach 1773–1867, w: Ziemiaństwo i większa własność rolna, W. 1929; Janik M., Dzieje Polaków na Syberii, Kr. 1928; tenże, Wołyniacy na Syberii, „Roczn. Wołyński” (Równe) T. 2: 1931; Konopczyński W., Konfederacja barska, W. 1936 I; Nagajev A. S., „Omskoe delo”, w: Voprosy istoriografii i social’no-političeskogo razvitija Sibiri (XIX–XX ww.), vyp. I, Krasnojarsk 1976 s. 12; Rodzina Pauszów, „Przegl. Polit., Społ. i Liter.” (Lw.) 1891 nr 135 s. 1–2; Šostakovič B. S., Političeskie ssyl’nyje Poljaki i dekabristy, w: Ssyl’nyje revoljucionery v Sibiri, vyp. I, Irkutsk 1973 s. 258– 60; – Czajkowski M., Dziwne życia Polaków i Polek, Lipsk 1865 s. 3–4; Felińska E., Wspomnienia z podróży do Syberii, pobytu w Berezowie i w Saratowie, Wil. 1852 I 35, II 68–73; Gromyko M. M., Novyj dokument o dekabristkoj i pol’skoj ssyl’ke v Zapadnoj Sibiri, w: Ssyl’ka i obščestvenno-političeskaja žizn’ v Sibiri XVIII–načalo XXv., Novosibirsk 1978 s. 228; Kopeć J., Dziennik podróży…, Wr. 1837 s. 182 (o matce P-y); Lasocki W., Wspomnienia z mojego życia, Kr. 1934 II 218; Ochocki J. D., Pamiętniki z pozostałych po nim rękopisów przepisane i wydane przez J. I. Kraszewskiego, Wil. 1857 I–IV; Pamiętniki dekabrystów, W. 1960 III 317–20; Roman Sanguszko, zesłaniec na Sybir z r. 1831 w świetle pamiętnika matki ks. Klementyny z Czartoryskich Sanguszkowej oraz korespondencji współczesnej, W. 1927 s. 40, 42, 185 (w indeksie mylne strony); Ruciński J., Konarszczyk 1838–1878. Pamiętniki zesłania na Sybir, Lw. 1895 s. 149–52; Wolicki R., Wspomnienia z czasów pobytu w cytadeli warszawskiej i na Syberii, Lw. 1876 s. 238; Wrotnowski F., Powstanie na Wołyniu, Podolu i Ukrainie w r. 1831, Lipsk 1875 s. 274, 299; – B. Jag.: rkp. 7845 IV (Drobne fragmenty korespondencji dwóch Sybiraków: P-y i Henryka Golejewskiego).
Wiktoria Śliwowska