Lewartowski Aron Josel, pseud. G. Aroński, Dyrektor, Finkelsztein, Grynberg, Josif Graf, Josyf, Józef, Josel Kulawy, Stary, Zagorys (1895–1942), działacz Komunistycznej Partii Polski (KPP) i Polskiej Partii Robotniczej (PPR), organizator frontu antyfaszystowskiego w getcie warszawskim. Ur. 10 V w Bielsku Podlaskim w rodzinie rzemieślniczej, był synem Mowszy i Muszy z Sternów. Po ukończeniu 4 klas żydowskiej szkoły początkowej wstąpił do miejscowego gimnazjum. Wskutek trudnych warunków materialnych (był jednym z dwanaściorga rodzeństwa) musiał przerwać naukę w 2 klasie i rozpoczął w r. 1911 pracę jako urzędnik w kantorze. Dalszą wiedzę zdobywał w drodze samokształcenia; poznał gruntownie literaturę polską, żydowską i rosyjską. W czasie pierwszej wojny światowej, pracując w l. 1915–8 przy budowie dróg bitych w lasach, uczestniczył w organizowaniu walki robotników leśnych i drogowych przeciwko okupantom niemieckim i wyzyskowi. W r. 1918 wstąpił do Żydowskiej Partii Socjaldemokratycznej Poale-Sjon (PC), lecz wkrótce stał się organizatorem opozycyjnej grupy tej partii. W r. 1920, gdy kontrofensywa Armii Czerwonej dotarła na Podlasie i w Bielsku powstał Tymczasowy Komitet Rewolucyjny, L. został jego członkiem z zadaniem tworzenia organów radzieckich w pow. bielskim. W sierpniu 1920 uszedł wraz z cofającymi się wojskami radzieckimi przed grożącym mu aresztowaniem do Białegostoku, a stamtąd przedostał się do Warszawy. Wznowił działalność w PC; związał się z lewicą tej partii i domagał się bezwarunkowego przystąpienia do Międzynarodówki Komunistycznej (MK). Współpracował z A. Lampem, S. Amsterdaumem w organizowaniu w łonie PC «frakcji połączeniowej» z Komunistyczną Partią Robotniczą Polski (KPRP), a w r. 1921 w przeprowadzeniu rozłamu w tej partii.
Następnie wstąpił do KPRP i podjął pracę jako jej funkcjonariusz w Komitecie Dzielnicowym (KD) na Muranowie. Powołany w r. 1921 przez kierownictwo partii do Centralnego Biura Żydowskiego (CBŻ) przy Komitecie Centralnym (KC), odegrał wydatną rolę w przeprowadzeniu w styczniu n. r. rozłamu w Bundzie i utworzeniu Kombundu. Został następnie przedstawicielem partii w Centralnej Komisji Kontaktowej między KPRP a Kombundem. Podczas II Narady Krajowej Działaczy Partyjnych w Środowisku Żydowskim (marzec 1922) L. poparł stanowisko KC KPRP w sprawie likwidacji odrębnej organizacji i zjednoczenia Kombundu z KPRP. Był współautorem opracowanych i przyjętych również na naradzie rezolucji w sprawie stosunku komunistów do Centralnej Żydowskiej Organizacji Szkolnej (CŻOSz) i Żydowskiej Ligi Kulturalnej oraz pracy w związkach zawodowych. W kwietniu 1922 wziął udział w III Konferencji KPRP w Sopocie. Wkrótce potem został sekretarzem CBŻ i członkiem Komitetu Warszawskiego (KW). Uczestniczył w akcji wyborczej do Sejmu na rzecz Związku Proletariatu Miast i Wsi oraz w akcji protestacyjnej w związku z zamknięciem w r. 1922 przez władze żydowskich szkół i towarzystw szkolnych. Pod koniec t. r. brał udział w przeprowadzeniu zjednoczenia Kombundu z KPRP. Podczas II Zjazdu KPRP (19 IX – 2 X 1923 Bolszewo pod Moskwą), w którym uczestniczył pod pseud. Grynberg jako delegat z Warszawy, opowiedział się za nakreśloną przez kierownictwo nową linią działania partii i współdziałał przy opracowywaniu uchwały w kwestii narodowej. Po zjeździe, pracując w Egzekutywie KW i nadal jako sekretarz CBŻ, rozwinął aktywną propagandę jednolitofrontową i w znacznym stopniu przyczynił się do włączenia się robotników żydowskich do wielkiego jednolitofrontowego strajku metalowców warszawskich i robotników miejskich w r. 1923. W listopadzie t. r. kierował Naradą Działaczy Partyjnych Środowiska Żydowskiego, która opracowała szeroki plan działalności kulturalno-oświatowej i propagandowej komunistów wśród mas żydowskich.
L. był jednym z organizatorów spółdzielni wydawniczej „Życie” w Warszawie, wydającej w języku żydowskim literaturę propagandową oraz rewolucyjną poezję i prozę. W l. 1923–4 kierował wydawanym w Warszawie legalnym tygodnikiem „Dos Leben” („Życie”), ukazującym się później (po zamknięciu przez policję) pod tytułem „Di Cajt” („Czas”) a w l. 1925–6 „Di Woch” („Tydzień”). Współdziałał też z wydawanym przez CBŻ od grudnia 1923 r. pismem „Unzer Emes” („Nasza Prawda”), poświęconym sprawom teorii i praktyki ruchu robotniczego. Podczas Konferencji Warszawskiej KPRP w lutym 1924 r. L. wystąpił przeciw ultralewicowej grupie, przeciwstawiającej się stosowaniu taktyki jednolitofrontowej oraz nowej linii partii w kwestii agrarnej i narodowej. Brał aktywny udział w pracy nad odbudową partii rozbitej masowymi aresztowaniami komunistów w październiku 1923; organizował na terenie całego kraju nowe Komitety Okręgowe (KO) i biura żydowskie. Równolegle był współorganizatorem podjętej przez CBŻ przy KC KPRP szerokiej akcji antysyjonistycznej i antyklerykalnej oraz kontrakcji przeciwko rozłamowej działalności Bundu na terenie związków zawodowych. W tej ostatniej sprawie protestował w artykułach publikowanych w tygodniku „Dos Leben” oraz w specjalnym dodatku do tego pisma, poświęconym problemom ruchu zawodowego. Brał udział w zorganizowaniu utworzonego przez KPRP nowego Związku Zawodowego Robotników Przemysłu Odzieżowego.
W okresie dyskusji toczącej się w KPRP po V Kongresie MK, L. początkowo podzielał dominujące w CBŻ lewackie stanowisko, wypowiadając się przeciw popieraniu żydowskiego szkolnictwa i współpracy z CŻOSz. Wkrótce jednak uznał słuszność stanowiska przyjętego na plenarnym posiedzeniu CBŻ w styczniu 1924 i przyczynił się do przezwyciężenia tendencji lewackich na odbywającym się w końcu t. r. Plenum CBŻ. W tym czasie współpracował też blisko z powstałą w Bundzie grupą prokomunistyczną. Podczas III Zjazdu KPRP (14 I – 7 II 1925 pod Moskwą), w przygotowaniu którego brał czynny udział, pracował w prowizorycznym sekretariacie krajowym; został zaocznie wybrany członkiem KC. Następnie L. kierował pracami CBŻ nad opracowaniem tez, które, likwidując dotychczasową odrębność komórek żydowskich, przekształciły je w ogniwa organicznie związane z poszczególnymi komórkami partii. Aktywnie uczestniczył w pracach IV Konferencji KPP (24 XI – 23 XII 1925 w Moskwie), działając w komisjach: politycznej, związkowej, organizacyjnej i żydowskiej. W toku dyskusji podjął krytykę KC, jako współodpowiedzialnego za kryzys i popełnione błędy ultralewicowe. Wszedł w skład wybranego tam nowego KC. Wspólnie z S. Amsterdaumem i innymi działaczami CBŻ przygotował III Krajową Naradę Działaczy Partyjnych w Środowisku Żydowskim (kwiecień 1926), poświęconą omówieniu popełnionych wypaczeń lewackich i błędów na odcinku roboty żydowskiej. W wygłoszonym tam referacie jak i tezach, których był współautorem, L. podkreślał konieczność stosowania w szerszym niż dotąd zakresie taktyki jednolitofrontowej, wychowywania mas robotniczych w duchu internacjonalizmu oraz prowadzenia dalszej walki z syjonizmem.
Ruchliwa działalność L-ego była pilnie śledzona przez policję, zwłaszcza że konspirowanie się utrudniało mu kalectwo (wskutek złamania nogi kulał). Aresztowany 19 IV 1926 w Warszawie, został skazany przez Sąd Okręgowy 10 IX 1926 na 4 lata więzienia. Wyrok, zmniejszony 23 XI t. r. przez Sąd Apelacyjny do 3 lat, odbywał na Pawiaku. Jako członek kierownictwa partyjnego brał tam aktywny udział w pracy polityczno-wychowawczej komuny. Był jednym z współorganizatorów ucieczki więźniów politycznych w grudniu 1926 (L. Purmana i M. Zdziarskiego). Sam nie zdołał zbiec i wkrótce został przeniesiony do więzienia mokotowskiego. W okresie tzw. walk frakcyjnych w partii opowiedział się po stronie «mniejszości». Przebywając w więzieniu kontaktował się z Sekretariatem KC KPP. Od stycznia 1928 kierował komuną więzienną. Po wyjściu na wolność w końcu t. r. pracował w Sekretariacie KC; z jego ramienia współdziałał z centralną frakcją Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS)-Lewicy w przygotowaniu I Krajowego Zjazdu (21 VII 1929 w Warszawie), który zakończył walki wewnętrzne w partii.
Po VI Plenum KC KPP, które zakończyło walki frakcyjne, L. włączył się do pracy nad konsolidacją partii. Kolejne Plenum KC wybrało go do podkomisji politycznej i dokooptowało do KC. W Sekretariacie KC opracował L. plan akcji wyborczej delegatów na mający się odbyć w r. 1930 V Zjazd partii, lecz 24 IV t. r. został ponownie aresztowany w Warszawie i osadzony na Pawiaku. Następnie przeniesiono go do więzienia mokotowskiego, skąd chorego na gruźlicę przetransportowano 10 I n. r. do przywięziennego szpitala. W rezultacie starań podjętych przez kierownictwo partyjne został na podstawie orzeczenia lekarskiego zwolniony 19 V z więzienia za kaucją do czasu rozprawy sądowej. KC KPP skierował go wówczas nielegalnie na kurację do Moskwy. Po powrocie do zdrowia podjął pracę w Polsko-Nadbałtyckim Sekretariacie Krajowym MK. Pod nazwiskiem G. Aroński publikował artykuły na łamach organu MK „Kommunističeskij Internacjonal”. Od lipca 1932 pracował znów w kraju; z ramienia Sekretariatu Krajowego KC KPP kierował Centralną Redakcją i centralnymi wydziałami: wojskowym, związkowym, żydowskim oraz KC Komunistycznego Związku Młodzieży Polski (KZMP), KW i in. Na terenie organizacji warszawskiej przewodził walce z tzw. opozycją trockistowską. Wspólnie z członkami Sekretariatu przeprowadził wybory delegatów na VI Zjazd KPP (8–18 X 1932 koło Mohylowa w Republice Białoruskiej) oraz zorganizował ich wyjazd. Na Zjeździe wybrany został zaocznie na zastępcę członka KC.
Udział L-ego w przygotowaniu w r. 1933 wielkiego strajku generalnego robotników przemysłu włókienniczego w Łodzi i Białymstoku oraz strajku metalowców warszawskich ściągnął nań groźbę ponownego aresztowania. Wówczas kierownictwo KPP skierowało go do ZSRR. W Moskwie pracował znów w Polsko-Nadbałtyckim Sekretariacie Krajowym MK, jako zastępca kierownika; reprezentował tę instancję na plenach KP Finlandii, Łotwy i Litwy. Był członkiem Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii «bolszewików» (WKP ) przy MK. Z ramienia MK wygłaszał referaty dla aktywu partyjnego oraz w szkołach partyjnych KPP i WKP. Wobec aresztowań, jakie nastąpiły w Polsce na początku 1934 r., KC podjął decyzję o powrocie L-ego do pracy partyjnej w kraju w charakterze kierownika Sekretariatu KC. Do Warszawy przybył 12 V t. r., posługując się paszportem na nazwisko Michała Rozentala, lecz już 27 V został aresztowany. Dn. 17 I 1936 Sąd Okręgowy skazał go na 12 lat więzienia i utratę praw na 10 lat, z zaliczeniem aresztu prewencyjnego. Wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 18 IV 1936 zmniejszono mu karę o dwa lata, a ostatecznie na mocy amnestii z 2 I t. r. skrócono do 6 lat i 8 miesięcy. Przebywał początkowo w więzieniu mokotowskim, a później w Rawiczu, gdzie aż do rozwiązania KPP był sekretarzem ogólnowięziennego kierownictwa partyjnego. Okres pobytu w więzieniu spędzony w otoczeniu działaczy komunistycznych – A. Lampego, M. Nowotki, P. Findera, B. Bieruta i M. Buczka – wypełnił studiowaniem literatury marksistowskiej oraz pracą polityczną w organizacji partyjnej i w komunie więziennej.
Po wybuchu wojny 1 IX 1939 wyszedł z więzienia i udał się pieszo do Warszawy, gdzie stanął do walki w obronie stolicy. Po kapitulacji Warszawy przedostał się do Białegostoku i pracował w tamtejszym komitecie dla spraw uchodźców wojennych, skierowany przez sekretarza Komitetu Obwodowego Komunistycznej Partii Białorusi; następnie objął stanowisko dyrektora fabryki włókienniczej. Równocześnie pracował jako nieetatowy propagandzista i lektor KO partii, uczestniczył w akcji wyborczej do Zgromadzenia Narodowego na Białorusi Zachodniej oraz do Wszechzwiązkowej i Białoruskiej Rady Najwyższej. Gdy hitlerowcy zbombardowali Białystok 22 VI 1941, ewakuował stamtąd rodzinę. Sam pozostał w mieście i organizował obronę fabryki oraz załogi. Po wkroczeniu hitlerowców do Białegostoku przeszedł na stopę nielegalną i natychmiast nawiązał kontakty z pozostałymi towarzyszami.
W końcu 1941 r. wezwany przez kierownictwo mającej niebawem powstać Polskiej Partii Robotniczej (PPR), przybył do Warszawy. Został pełnomocnikiem KC PPR dla zorganizowania partii i grup bojowych w getcie warszawskim. Działając w ścisłym porozumieniu z sekretarzem PPR M. Nowotką i innymi członkami KC, był L. w styczniu 1942 jednym z organizatorów PPR w getcie. Stojąc na czele partii, usilnie pracował nad jej rozbudową; zorganizował wydawnictwa w języku żydowskim, sam pisał i redagował odezwy i organ partii „Cum Kampf” („Do Walki”), organ teoretyczny „Hamer” („Młot”) i in. Działał w getcie pod pseud. Stary, Dyrektor lub jako Finkelsztein. W lutym 1942 wystąpił na zebraniu aktywu PPR w getcie z inicjatywą utworzenia zbrojnej organizacji bojowej jako części Gwardii Ludowej. Przekonany od początku wojny o potrzebie tworzenia ludowego frontu antyfaszystowskiego, wystąpił z wezwaniem do wspólnej walki przeciw hitleryzmowi do działających na terenie getta organizacji konspiracyjnych oraz bezpartyjnej inteligencji. W marcu t. r. doprowadził do utworzenia z inicjatywy PPR Bloku Antyfaszystowskiego w getcie warszawskim. Utworzenie Bloku było w dużej mierze osobistym sukcesem L-ego, który w pracy tej ujawnił umiejętność przekonywania, a opanowaniem, rozwagą w działaniu i bojowością zyskał uznanie nawet w oczach przeciwników politycznych. Na łamach założonego przez siebie w maju 1942 organu Bloku „Der Ruf” („Zew”) nieustannie apelował o zjednoczenie się całego narodu w walce przeciw faszyzmowi.
Wiele uwagi poświęcał L. organizowaniu grup bojowych, zarówno dla walki w getcie, jak i tych, które miały wyjść na zewnątrz i włączyć się do ogólnej walki partyzanckiej. W czasie pierwszej wielkiej likwidacji getta (22 VII – 13 IX 1942) L. podjął nowe wysiłki dla ratowania zagrożonej ludności. Na zwołanej przez PPR konferencji przedstawicieli wszystkich organizacji działających na terenie getta, L. – reprezentujący PPR – wystąpił z planem natychmiastowego zorganizowania czynnej samoobrony wobec podjętej przez hitlerowców akcji zagłady getta. Jednakże jego wezwanie do otwartej walki zostało odrzucone przez prawicowe ugrupowania. Sam nie zrezygnował z walki. Ukrywając się w warsztatach stolarskich przy ul. Gęsiej, utrzymywał kontakt z KW PPR. Wspólnie z członkami kierownictwa Bloku Antyfaszystowskiego opracował plan dalszej działalności oraz plan rekrutacji do oddziałów, które miały zostać skierowane do walki partyzanckiej w lesie. Inspirował pierwsze akty oporu na terenie getta, współpracował z instytucjami pomocy, zwłaszcza z organizacją Centos opiekującą się dziećmi. W końcu sierpnia, wg jednej wersji, został zatrzymany podczas obławy na terenie fabryki Landaua przy ul. Gęsiej, wg innej, złapano go na ulicy, gdy wracał z zebrania Bloku Antyfaszystowskiego. Dn. 25 VIII 1942 został zamordowany przez gestapo. Pośmiertnie odznaczony Krzyżem Grunwaldu III kl.
Żona L-ego, Ruta, była członkinią Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy i KPP, przeżyła wraz z synem wojnę w Związku Radzieckim, po wyzwoleniu wróciła do kraju.
W. Enc. Powsz., (PWN); – Kartki z dziejów KPP, W. 1958 s. 487 (nota biogr.); Mark B., Powstanie w getcie warszawskim, W. 1963 (fot.); tenże, Walka i zagłada warszawskiego getta, W. 1959 (fot.); Świetlikowa F., Komunistyczna Partia Robotnicza Polski 1918–1923, W. 1968; Zachariasz Sz., A. L., „Z Pola Walki” 1964 nr 4 s. 201–24 (rozszerzona biogr., fot.); II Zjazd KPRP. Protokoły obrad i uchwały, W. 1967; Wspomnienia warszawskich peperowców, W. 1963 s. 104, 105, 108, 109, 112, 290; „Poufny Przegląd Inwigilacyjny” nr 502 poz. 44, nr 553 poz. 6, nr 563 poz. 63, nr 715 poz. 85; „Z Pola Walki” 1958 s. 529, 852, 889, 1109, 1112, 1139, 1190, 1211, 1376, 1959 s. 528, 1960 s. 183, 184, 538, 1961 s. 108, 335–8, 346, 363, 374, 418, (3) 169, 993, 1962 s. 55, 56, 61, 423, 661, 673, 685, 1967 s. 1060, 1061, 1969 s. 1076, 1082; „Za Wolność i Lud” 1953 nr 4 s. 10–11 (wspomnienie), 1955 nr 9 s. 10; – Arch. Zakł. Hist. Partii: teczka osobowa A. L. nr 3543, autobiografia i inne materiały biogr., Więzienie Fordon, teczka nr 84, 424, Więzienie Mokotów, teczka nr 1063, 1064.
Alicja Pacholczykowa