Sapieha Bohdan na Boćkach h. Lis (zm. 1593), podkomorzy bielski, starosta homelski, kasztelan brzeski lit., potem smoleński, następnie wojewoda miński. Był młodszym synem woj. nowogródzkiego Pawła (zob.) i jego pierwszej żony Oleny z kniaziów Holszańskich, bratem woj. witebskiego Mikołaja (zob.) i przyrodnim bratem woj. smoleńskiego Andrzeja (zob.).

Dn. 25 V 1558 S. uczestniczył razem z rodzeństwem i swymi ciotkami w podziale latyfundium Holszańskich po bezpotomnej śmierci wuja, stolnika lit. Semena. Przypadła mu wówczas część majętności Holszany (pow. oszmiański) oraz części w Stańkowie i Żytyniu, które wspólnie z żoną sprzedał w r. 1561 za 500 kóp gr. lit. Mikołajowi Radziwiłłowi «Rudemu». Pierwsza żona kniahinia Maryna Kapuścianka wniosła mu w posagu 2800 kóp gr. lit. W dobrach odziedziczonych po matce prowadził S. intensywną akcję osadniczą, m. in. założył folwark i miasteczko Bohdanów. Wystawił z nich na wojnę w r. 1565 poczet złożony z 5 koni «po kozacku». Z kolei na wyprawę radoszkowicką jesienią 1567 przyprowadził 12 koni i 3 drabów. W wyniku działu z braćmi przeprowadzonego w Wilnie 13 IV 1579 wziął ojczyste dobra Boćki z dworem, miasteczkiem, 3 folwarkami i 10 wsiami w pow. bielskim na Podlasiu. Posiadał ponadto majątek Świętoszyn leżący na Żmudzi. Z zapisu drugiej żony kniahini Apolonii Druckiej Sokolińskiej wszedł w posiadanie majątków (po jej pierwszym mężu): Gierdyszki (w woj. trockim), Ośnieżyce (woj. brzeskie lit.); wspólnie posiadali nadto w woj. trockim Micewszczyznę.

Dn. 30 III 1566 S. otrzymał przywilej na podkomorstwo bielskie. Z nieznanych powodów urząd ten sprawował krótko, gdyż w r. 1569 tytuł podkomorzego bielskiego nosił już Teofil Brzozowski. Podczas sejmu warszawskiego w marcu lub kwietniu 1572 S. został mianowany za dotychczasowe «służby» starostą homelskim. Ponieważ Homel z zamkiem leżał na ówczesnym pograniczu Litwy z Moskwą, nowy starosta, w zamian za wszelkie dochody z dzierżawy bez obowiązku składania rachunków w skarbie, musiał utrzymywać swoim kosztem stały oddział konny. Po zjeździe stanów lit. ze Stefanem Batorym w Knyszynie w końcu lipca 1576 miał S. zaciągnąć ponadto rotę husarską liczącą 100 koni, którą przydzielono w skład powiększanej wówczas armii hetmana polnego lit. Krzysztofa Radziwiłła. Z powodu trudności finansowych skarbu lit. nie wiadomo, czy S. zaciąg zrealizował. Po wznowieniu działań wojennych z Moskwą, co najmniej od końca r. 1578, miał zaciężną rotę piechoty (150 żołnierzy), która stacjonowała na zamku w Homlu. Uczestniczył na jej czele w kampanii letniej 1579 r. w oblężeniu Połocka, po czym powróciła ona na leża zimowe do Homla. Zapewne w końcu t. r., po zakończeniu działań wojennych, otrzymał S. nominację na kaszt. brzeskiego lit. Już bowiem jako kasztelan gościł 22 II 1580 w swych Boćkach Stefana Batorego, podczas jego podróży z Warszawy do Grodna. Być może brał udział w kampanii wielkołuckiej, chociaż brak informacji potwierdzających jego uczestnictwo w tej wyprawie. Natomiast w sierpniu i wrześniu 1581 poczet jezdny S-y ze star. homelskiego pod dowództwem jednego z jego synów (zapewne Mikołaja) uczestniczył w zagonie kaszt. kijowskiego Michała Wiśniowieckiego na Siewierszczyznę, podczas którego zburzono Trubeck. Sam S. miał wtedy powierzone inne zadania. Listem z 8 II t. r. Stefan Batory wyznaczył go, wraz z sekretarzem królewskim Stanisławem Łoknickim, komisarzem do ograniczenia puszczy białowieskiej i kamienieckiej. Szczególnej uwadze komisarzy król polecił skargi dotyczące tzw. wchodów do puszczy z otaczających ją dóbr prywatnych. Rewizję w sprawach granicznych puszcz królewskich przeprowadzał S. także w r. 1582. Dn. 1 VII t. r. otrzymał zgodę królewską na cesję star. homelskiego najstarszemu synowi Mikołajowi. W r. 1584 pełnił funkcję deputata do Trybunału Lit.

Dn. 20 IV 1585 awansował S. na kasztelana smoleńskiego. W lipcu t. r. wstawiał się u króla w sprawie swych współwyznawców, prawosławnych mieszkańców W. Ks. Lit., aby ich nie przymuszano do przyjmowania nowego kalendarza po reformie papieża Grzegorza XIII. Aktywny był w czasie bezkrólewia po śmierci Stefana Batorego. W początkach stycznia 1587 uczestniczył w zjeździe senatorów lit. zebranych przy ciele zmarłego króla w Grodnie. Był wówczas jednym z wystawców listu do cara Fiodora z propozycją kontynuowania podjętych przez zmarłego króla rozmów o ewentualnej unii Rzpltej z Moskwą. Zjazd główny stanów lit. odbywający się w Wilnie w końcu stycznia t. r. wyprawił go wraz z woj. trockim Janem Hlebowiczem i podkanclerzym lit. Lwem Sapiehą z misją poselską do stanów koronnych na sejm konwokacyjny. Zaopatrzone w instrukcję oficjalne poselstwo miało przypomnieć dotychczasowe krzywdy i urazy doznane przez W. Ks. Lit. we wspólnej Rzpltej oraz domagać się ich rozwiązania po myśli strony litewskiej. S. uczestniczył w obradach sejmu konwokacyjnego i podczas wotowania 14 II t. r. zabierał głos, wypowiadając się w sprawie miejsca i czasu elekcji. O jego działalności publicznej po rozdwojonej elekcji nic nie wiadomo, poza tym że zajmował się sprawami majątkowymi zmarłego wówczas woj. smoleńskiego Filona Kmity Czarnobylskiego. Można jednak sądzić, że opowiadał się za kandydaturą szwedzką, gdyż 21 V 1588 rychło po swej koronacji Zygmunt III Waza nadał mu woj. mińskie. Na sejmie warszawskim z przełomu l. 1590 i 1591 wyznaczony został S. na jednego z deputatów do rewizji w skarbie lit. wpływów i wydatków podatkowych za okres 1576–89. Wypełnianie funkcji deputackiej zajęło mu większość r. 1591. W jej trakcie w poł. maja t. r. uczestniczył w zjeździe głównym stanów lit. w Wilnie, podczas którego podpisał wraz z dziesięcioma innymi senatorami petycję do kard. Jerzego Radziwiłła, aby w celu uniknięcia ewentualnej nominacji Polaka na zwolniony stolec biskupi w Wilnie, nie zamieniał biskupstwa wileńskiego na krakowskie. Wkrótce po zburzeniu w nocy z 9/10 VI t. r. zboru ewangelickiego w Wilnie w gronie protestantów lit. wniósł pozew do Trybunału Lit. obarczający odpowiedzialnością za ten czyn studentów kolegium jezuickiego i administratora diecezji wileńskiej Benedykta Wojnę. Na tej podstawie błędnie uważano go za wyznawcę kalwinizmu (H. Merczyng). W rzeczywistości, wychowany w prawosławiu, dochował wierności swemu ojczystemu wyznaniu.

Pod koniec życia aktywnie uczestniczył S. w przedsięwzięciach zmierzających do odrodzenia i ożywienia działalności Cerkwi prawosławnej w Rzpltej. Jako kasztelan smoleński (między 1585–8) wpisał się wraz ze swą drugą żoną Apolonią z Druckich Sokolińskich do bractwa przy cerkwi Św. Trójcy w Wilnie. Był jednym z głównych opiekunów i dobroczyńców wileńskiego bractwa cerkiewnego. Razem z żoną 6 II 1588 darował temuż bractwu kamienicę w Wilnie przy ul. Zamkowej (blisko cerkwi św. Mikołaja), a dochody z niej płynące przeznaczył na wsparcie prawosławnych świątyń, duchownych i ubogich. Wspólnie z woj. nowogrodzkim Teodorem Skuminem Tyszkiewiczem przystąpił do prawosławnego bractwa stauropigialnego we Lwowie i deklarował ścisłą współpracę z nim w imieniu bractwa wileńskiego. O tych faktach bractwo lwowskie poinformowało w liście z 6 II 1592 samego patriarchę konstantynopolskiego Jeremiasza. Przypisuje się S-że także fundację monasteru bazylianów w Bohdanowie (K. Niesiecki). Wśród najwybitniejszych senatorów wyznania prawosławnego wymienił S-ę również Meletius Smotrycki w swym utworze „Verificatia niewinności…” (Wil. 1620). S. zmarł w r. 1593, przed 22 VI, kiedy to mianowano jego następcą na woj. mińskim Jana Abramowicza. Został pochowany obok ojca w cerkwi Św. Trójcy w Wilnie.

Z pierwszego małżeństwa, zawartego ok. r. 1560 z Maryną (zm. ok. 1570), córką kniazia Andrzeja Kapusty (zob.), pozostawił S. sześcioro dzieci, mianowicie trzech synów: woj. nowogródzkiego Mikołaja (zob.), podkanclerzego lit. Pawła Stefana (zob.) i Andrzeja (zm. 1610), star. homelskiego, leśniczego bielskiego, oraz trzy córki: Zofię (po zmianie wyznania na rzymskokatolickie przyjęła imię Agata; zm. po 1628), zamężną 1.v. za koniuszym grodzieńskim Adamem Hajko, synem Jana (zob.), 2. v. za podkomorzym brzeskim lit. Mikołajem Pacem, synem Dominika (zob.), Rainę (zm. po 1640), żonę marszałka słonimskiego Hrehorego Tryzny, i Barbarę, która wyszła za mąż za Romana Wołłowicza, a owdowiawszy ok. r. 1613 wstąpiła do zakonu bazylianek, przyjmując imię Wasylisy i była ihumenią monasteru Św. Trójcy w Wilnie. Z drugiego małżeństwa (ok. 1579) z kniahinią Apolonią Drucką Sokolińską, wdową po Erazmie Dowgirdzie, nie miał S. potomstwa.

Portret S-y z galerii kodeńskiej w Muz. Narod. w Przemyślu; – Boniecki, Poczet rodów; Dworzaczek; Kossakowski, Monografie, III; Labarre de Raillicourt D., Histoire des Sapieha, Paris 1970; Niesiecki; Paprocki; Sapiehowie, I; ŻychIiński, XI; Woiff J., Kniaziowie lit.-rus., s. 111–14, 464–6; tenże, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Charlampovič K., K istorii zapadno-russkago prosveščenija. Vilenskaja bratskaja škola v pervye polveka jeje suščestvovanija, Vil. 1891 s. 10–18; tenże, Zapadnorusskija pravoslavnyja školy XVI i načala XVII veka, Kazan’ 1898; Čtenija v Imperatorskom obščestve istorii i drevnostej rossijskich pri moskovskorn universitete, 1895 XV cz. 3 s. 29; Hedemann O., Dzieje puszczy białowieskiej w Polsce przedrozbiorowej, W. 1939 s. 198; Jankowski Cz., Powiat oszmiański, Pet. 1896 I; Kotarski H., Wojsko polsko-litewskie podczas wojny inflanckiej 1576–82, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., XVII cz. 1 s. 70, 97, 117; Lappo I. I., Velikoe Knjažestvo Litovskoe vo vtoroj polovine XVI stoletija. Litovsko-russkij povet i jego sejmik, Jurjev 1911; Ljubavskij M., Litovsko-russkij sejm, Moskva 1900; Merczyng H., Wilno ewangelickie, Wil. 1925; tenże, Zbory i senatorowie; – Akty Vil. Archeogr. Kom., II; Akty Zap. Ross., IV 43–4; Archeografičeskij Sbornik Dokumentov, IV, X, XIII; Archiwum domu Sapiehów, Wyd. A. Prochaska, Lw. 1892; Ostrowski-Daneykowicz, Swada, II; Russkaja istoričeskaja biblioteka, Pet. 1915 XXXIII (Popisy wojska lit.) kol. 248, 499–500; Script. Rer. Pol., XI (Diariusze sejmowe 1587); Vol. leg., II 1368; Zbiór dawnych dyplomatów i aktów miast Wilna, Kowna, Trok, prawosławnych monasterów, cerkwi, Wil. 1843 II 24; Źródła Dziej., IX cz. 2 s. 9, 216 XVII cz. 2 i 3; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. II nr 161, 167 s. 1–6, 168 s. 1–6, 245, Dz. IV kop. 1 (list z 19 VI 1591), Dz. V nr 13820, Dz. XV teka 15 plik 16 (bez pag.); AP w Kr., Oddział na Wawelu: Arch. Młynowskie Chodkiewiczów nr 359 (bez pag.); B. Czart.: rkp. 1352 s. 287 (Herbarz lit. W. Kojałowicza z r. 1658); B. Jag.: rkp. 999 k. 174; B. PAN w Kr.: rkp. 3422 k. 14v.; Central’nyj gosudarstvennyj archiv drevnich aktov w Moskwie: Fond 389 (Metryka Lit).), Ks. Wpisów nr 51 k. 308v.–309v., nr 60 k. 5v., nr 65 k. 160v.–161; – Mater. Red. PSB: Skorowidz Sapiehów, oprac. przez Eustachego S. Sapiehę; – Informacje s. Małgorzaty Borkowskiej na podstawie żarnowieckiej kartoteki zakonnic polskich.

Henryk Lulewicz