Medeksza Dominik h. Lis odmienny (ok. 1710–1783), podkomorzy kowieński, marszałek pow. kowieńskiego konfederacji barskiej. Pisał się z Proszcza, był synem Dominika, regenta grodzkiego kowieńskiego, i Eperyaszanki (ślub rodziców odbył się w r. 1697). Ojciec nabył od Zawiszów Żejmy. Prócz Żejm i Marciniszek w pow. kowieńskim Medekszowie mieli majątki w woj. trockim i wileńskim, mianowicie: Pogiermoń, Gabrieliszki, Narmojnie, Mimojnie i Rudziany. Należało do nich również starostwo skirstymońskie (do sejmu rozbiorowego) oraz królewszczyzna Dawkajnie. W r. 1733 jako miecznik i poseł kowieński podpisał elekcję Stanisława Leszczyńskiego i w l. 1734–5 w jego obronie prowadził, w stopniu pułkownika, partyzantkę na Litwie, wspólnie z wujem swym Antonim Eperyaszem. Zimą 1734/5 schronił się z nim do Mołdawii i z Brahy pod Chocimiem czynił czas jakiś wypady na Podole. Politycznie związał się z Janem Klemensem Branickim, a następnie z Radziwiłłami, ale uzależniony był od swych krewnych Zabiełłów, odgrywających przodującą rolę w pow. kowieńskim. Przy poparciu Radziwiłłów otrzymał (przed r. 1755) urząd podsędka ziemskiego pow. kowieńskiego. Dzięki swej obrotności i protekcji możnych zyskiwał na znaczeniu w pow. kowieńskim, gdzie z czasem reprezentował razem z synami «największą moc i siłę» (Kościałkowski). W burzliwych l. 1763–4, działając na rzecz Karola Radziwiłła, zwalczał stronników Czartoryskich w Kowieńszczyźnie, a w sąsiednim pow. wilkomierskim przez swych krewnych i powinowatych. Wysłał jednak do Warszawy dwóch starszych synów, którzy podpisali elekcję Stanisława Poniatowskiego. Na sejmiku przedkonwokacyjnym kowieńskim w r. 1764 został pułkownikiem konfederacji powiatowej i funkcję tę pełnił do r. 1766. Był już wówczas posesorem star. rajgrodzkiego. Sejm konwokacyjny powołał M-ę na lustratora dóbr królewskich i starostw w pow. kowieńskim. W konfederacji 1767 r. nie przyjął żadnej funkcji, ale jednemu z synów zezwolił na objęcie stanowiska konsyliarza pow. kowieńskiego. Na kowieńskim sejmiku sierpniowym «usilną starannością» przeforsował w instrukcji zmianę punktu o dysydentach, w kierunku ograniczenia ich uprawnień, zgodnie z postanowieniami konstytucji 1717 r. W poł. 1767 r. otrzymał, dzięki poparciu K. Radziwiłła, urząd podkomorzego kowieńskiego.
Pod wpływem Adama Krasińskiego, a z pomocą związanego z Zabiełłami Szymona Kossakowskiego, latem 1768 przygotowywał M. z trzema synami pow. kowieński do konfederacji. Zdradzony przez miejscowych dysydentów, schronił się z Janowa, głównego ośrodka przygotowań powstańczych, do pobliskich Milejgan, skąd walczył z podjazdami kozackimi, po czym, po nadejściu posiłków rosyjskich, zbiegł do Wiłkomierza i tu 13 VIII (a nie 23 VIII) na terenie obcego województwa zawiązał konfederację pow. kowieńskiego i został jej marszałkiem. Z myślą może o marszałkostwie generalnym litewskim, którym już w czerwcu łudził go A. Krasiński, M. wydał 15 VIII uniwersał, w którym wezwał do związku wszystkich obywateli W. Ks. Lit. i ich milicje nadworne. Dn. 6 IX stoczył potyczkę pod Wiłkomierzem, w dniu następnym rozbił wciągnięty w zasadzkę podjazd rosyjski pod Remigołą i zaraz potem pod Nowym Miastem w pow. upickim. Ze Stefanem Szwejkowskim, marszałkiem wiłkomierskim, dopomógł do zorganizowania konfederacji upickiej (24 IX). Rozproszeni pod Ejragołą, ze Szwejkowskim, Kossakowskim i Antonim Łopacińskim, marszałkiem upickim, opierali się jeszcze przez kilka tygodni w lasach litewskich. Następnie rozbici pod Wysoką Rudą koło Kalwarii, przeszli granicę pruską.
W ciągu zimy 1768/9 wchodził M. w Tylży w skład grupy ośmiu marszałków lit., którzy w marcu 1769 wyprawili do barzan, w imieniu całej prowincji, Onufrego Gniewomira Bęklewskiego, marszałka brzeskiego lit. Dn. 1 IX zebrali się w Reszlu na Warmii, 18 IX odbyli w opactwie oliwskim konferencję z rezydentem francuskim J. Gérardem, po czym M., uprzedzając swych towarzyszy, przybył w październiku do Cieszyna. W Białej uczestniczył 30 X przy ogłoszeniu Generalności i 9 XI jako przedstawiciel pow. kowieńskiego zaprzysiągł jej wierność. W Generalności M. podporządkował się, razem ze swym synem Adamem, początkowo interesom politycznym A. Krasińskiego, ale z czasem przeszedł do partii wesslowskiej. W jej imieniu w początkach sierpnia 1771 r. prowadził w Bielsku rozmowy z Dumouriezem. Dn. 31 VIII 1771 został powołany do Rady Wojskowej i poświęcał jej czas aż do upadku konfederacji. W połowie lipca 1772 opuścił Cieszyn. Przez szereg tygodni przebywał na Pomorzu w starostwie człuchowskim na łaskawym chlebie K. Radziwiłła, a następnie do lipca 1775 w Gdańsku (doniesienie A. Hussarzewskiego). Po sejmie 1776 r. M. związał się z obozem A. Tyzenhauza, podskarbiego lit., w nadziei na «protekcję i honory». W dalszym ciągu jednak świadczył na sejmikach usługi dla K. Radziwiłła, współpracującego wówczas ściśle z Tyzenhauzem. W r. 1779 wszedł do Komisji w sprawie ekonomii grodzieńskiej i olickiej. W poł. 1782 r. wycofał się z aktywnego życia ze względu na «wycieńczone zdrowie i wiek skołatany». Aż do r. 1780 mieszkał w Żejmach (które t. r. sprzedał bpowi J. Kossakowskiemu). Zmarł 2 III 1783.
M. był dwukrotnie żonaty: z Konstancją Zabiełłówną, marszałkówną kowieńską, poślubioną ok. r. 1740, a zmarłą przed r. 1758, i po raz drugi z Anną z Wilczewskich 1. v. Piotrowiczową (wdową po Franciszku, staroście rajgrodzkim), z którą nie miał dzieci. Z pierwszego małżeństwa miał córkę Mariannę, za Józefem Borewiczem, sędzią ziemskim kowieńskim, oraz 4 synów: Adama, rotmistrza w. lit., konsyliarza pow. kowieńskiego w konfederacji barskiej i członka Generalności, a później stolnika kowieńskiego, Józefa (zob.), Szymona, wyświęconego na księdza w r. 1768, proboszcza wiłkomierskiego, oraz Teodora (ur. 1747), wychowanka Szkoły Rycerskiej (1766–8), konfederata barskiego, poległego w końcu 1768 r. pod Wysoką Rudą.
Estreicher; Słownik Geogr., IX 495, X 677, XIV 760; Uruski; Uruski, Uzupełnienia i sprostowania, Cz. II, W. 1933 s. 43–4; Żychliński, VIII 310, 361, X 298, XII 135–6; – Konopczyński, Konfederacja barska; Kościałkowski S., Antoni Tyzenhauz, Londyn 1970 I; Michalski J., Schyłek konfederacji barskiej, Wr. 1970; Pułaski K., Szkice i poszukiwania historyczne, Kr. 1906 III 243, 245, Lw. 1909 IV; – Diariusz sejmu… 1778, W. 1779 s. 3, 186; Die allerneuesten und grausamsten Schicksale der Polnischen Dissidenten mit Inbegrif des Türkenkrieges, Hamburg 1769 s. 206–7, 209–10, 212–13, 272–3, 339; Elektorów poczet; Kossakowski J., Pamiętniki 1738–1788, W. 1891; Materiały do konfederacji barskiej, Lw. 1851 s. 217–25, 234, 260, 273; Matuszewicz M., Pamiętniki, W. 1876; Pièces relatives au mémoire, (Wyd. Wielhorski, Paryż 1770) s. 242–50; Płaca wojska i chleb zasłużonych… 1771, s. 37; Polityka i ustrój Generalności konfederacji barskiej, Arch. Kom. Hist., Kr. 1930 XIV; Vol. leg., VII 79, VIII 141; Z pamiętnika konfederatki księżnej Teofili z Jabłonowskich Sapieżyny, Kr. 1914; – „Thornische Wöchentliche Nachrichten” 1768 s. 304, 321, 327–8, 345, 392, 398; – AGAD: Arch. Radziwiłłów dz. V 9426, 9427, 9428, Arch. Roskie XIII 57, LIII 51, LXV 5 (korespondencja Medekszów), Zbiór Komierowskich 77/102, Arch. Zabiełłów rkp. 771 (rozliczenia pieniężne M-y), Zbiór z Suchej nr 21/31 s. 129, 139–43, nr 62/79 k. 45–6, 51–2, nr 345/441 s. 38, Księgi grodz. łęczyckie nr 244 B k. 45, ostrzeszowskie nr 15 k. 40; Arch. Państw. w Kr.: Arch. Potockich z Krzeszowic 147 p. 7, Zbiór Sanguszków 686 I s. 124; Arch. Państw. w Ł. : Zbiory Bartoszewiczów, Teki Wessla nr 134, 257; B. Czart.: rkp. nr 704, 836 s. 146, nr 837, nr 1724 s. 120; B. Jag.: rkp. 5970, B. Kórn.: Arch. Zaremby rkp. 2103, 2104, 2105, 2117, 2118, 2119; B. Ossol.: rkp.. 1409, 1410, 3030, 3035, 3213, 3382, 4585, 11860; B. PAN w Kr.: rkp. 318, 1145; B. Tow. Przyj. Nauk w Wil.: rkp. 94 (w odpisach autora).
Wacław Szczygielski