Stacewicz (Staciewicz) Dominik (1809–1876), dominikanin, przeor klasztoru i rektor Rzymskokatolickiej Akademii Duchownej w Petersburgu. Ur. w pow. lepelskim (gub. witebska); jego krewnym był zapewnie Albert Stacewicz (ur. 1801), dominikanin w Orszy, a potem profesor w gimnazjum w Grodnie.

S. uczył się w prowadzonej przez dominikanów szkole w Orszy. W r. 1825 wstąpił do ich nowicjatu w Poporciach (pow. trocki). Po złożeniu profesji (1826) uczył się filozofii w klasztorach: wileńskim i grodzieńskim. W l. 1830–3 uczęszczał na Wydz. Historyczno-Filologiczny Uniw. Petersburskiego i otrzymał tam stopień kandydata. Poznał wówczas E. Sieversa, późniejszego długoletniego dyrektora Dep. Wyznań Obcych w rządzie rosyjskim. Środowisko uniwersyteckie wpłynęło na uformowanie się poglądów S-a, szczególnie jego lojalnego stosunku do państwa oraz czci dla dynastii panującej. W r. 1833 otrzymał święcenia kapłańskie i został nauczycielem w szkole przy petersburskim klasztorze Dominikanów. W l.n. uczył się teologii w klasztorze wileńskim, gdzie znajdowało się zakonne studium wyższe. Przed r. 1838 znów skierowany został do Petersburga, już na stałe. Uczył tam religii w Konstantynowskim Korpusie Kadetów, Korpusie Paziów, Korpusie Inżynierów Komunikacji, Szkole Gwardyjskiej Podchorążych i Junkrów Kawalerii, Liceum Aleksandrowskim, Inst. Wojenno-Inżynierskim, Mikołajewskim Inst. Sierocym, Szkole dla Dziewcząt Księcia Oldenburskiego, II Gimnazjum, potem także w Cesarskiej Szkole Prawa. Pełnił też funkcję kaznodziei niemieckiego w prowadzonej przez dominikanów parafii p. wezw. św. Katarzyny.

W r. 1852, w momencie krytycznym dla egzystencji zakonu dominikańskiego w Petersburgu, gdy władze usunęły dotychczasowego przeora Pantaleona Józefowicza za przekazanie do Rzymu raportu o stanie szczątków bł. Andrzeja Boboli, został S. obrany podprzeorem w klasztorze petersburskim, gdyż wraz z nowym przeorem, Józefem Maksymilianem Staniewskim, uchodził za «duszą i ciałem» oddanego rządowi (Zygmunt Szczęsny Feliński). Sprawował też funkcje wiceproboszcza i kapelana kaplicy Zakonu Maltańskiego. W r. 1853, na polecenie w. ks. Aleksandra (późniejszego cara), zarządzającego szkołami wojskowymi, w których zniesiono używanie języka polskiego w katechizacji, i za zgodą metropolity mohylewskiego Ignacego Hołowińskiego, przygotował katechizm katolicki w języku rosyjskim. Car Mikołaj I, przeciwny wprowadzaniu języka rosyjskiego w Kościele katolickim w obawie przed konwersjami Rosjan, zezwolił rozpowszechniać katechizm jedynie w litografowanych odpisach i wyłącznie na użytek szkolny.

S. wraz ze Staniewskim i Antonim Jakobielskim, rektorem Rzymskokatolickiej Akademii Duchownej, tworzyli grupę zabiegającą najpierw o nominację bpa wileńskiego Wacława Żylińskiego na nowego metropolitę, a gdy to się już stało (1856) – o utrzymanie wpływu na jego decyzje. W styczniu 1858 był świadkiem w procesie informacyjnym Staniewskiego przed nadaniem mu sufraganii mohylewskiej i na jego miejsce w r.n. został obrany przeorem. Jednocześnie objął funkcję proboszcza parafii św. Katarzyny, dziekana petersburskiego i cenzora kazań w parafii petersburskiej, oraz otrzymał ordery św. Stanisława II kl. i św. Anny III kl. Jako przeor uzyskał zgodę na przyjęcie pierwszych od wielu lat nowicjuszy oraz sprowadzenie zakonników z zagranicy. Stopniowe odnowienie składu personalnego klasztoru pozwoliło mu zapobiec utracie przez zakon parafii petersburskiej i przekazaniu jej w ręce kleru diecezjalnego, co chciał przeprowadzić pracujący w niej wówczas ks. Konstanty Ireneusz Łubieński. S. pozbył się rywala, odstępując mu kapelanię maltańską (1858). W r.n. sprzeciwił się próbie wprowadzenia do wspólnoty petersburskiej reformy na wzór reguły klasztorów francuskich i ujawnił rządowi rosyjskiemu fakt przybycia M. D. Souaillarda, tajnego wysłannika generała dominikanów W. Jaendela. Już po odjeździe Souaillarda do Rzymu wystosował krytykujący go memoriał, nie do generała zakonu, by przed rządem nie narazić się na zarzut uznawania jego obediencji, lecz do kardynała-protektora dominikanów, C. Patriziego. T.r. brał udział w intrydze, która doprowadziła do wydalenia z Petersburga ks. Łubieńskiego, gdy ten próbował namówić metropolitę Żylińskiego do oporu przeciw rozporządzeniom rządowym uniemożliwiającym księżom rzymskokatolickim opiekę duszpasterską nad dawnymi unitami. Dn. 1 (13) III 1861 w kościele administrowanym przez S-a odprawione zostało nabożeństwo żałobne w intencji zabitych podczas demonstracji patriotycznej 27 II t.r. w Warszawie. Manifestacyjny udział studentów, którzy nabożeństwo zamówili, spowodował śledztwo urzędowe, podczas którego S. bronił się wykazując, że został przez studentów oszukany. W maju r.n. wyjechał do Rzymu, jako towarzysz bpa łucko-żytomierskiego Kaspra Borowskiego, by uczestniczyć w beatyfikacji męczenników japońskich. Przy tej okazji władze poleciły mu bronić polityki metropolity Żylińskiego i przekazać listę księży, których rząd chciał zrobić biskupami. Figurowało na niej także jego nazwisko, jako kandydata na sufraganię mohylewską; prawdopodobnie rząd przewidywał go na przyszłego metropolitę. W Rzymie napotkał na niechętne przyjęcie, kilkanaście miesięcy wcześniej był tam Łubieński z informacją o sytuacji w Petersburgu. Ku wielkiemu zaskoczeniu S-a postawiono mu zarzut w sprawie, którą uważał za drugorzędną, a mianowicie, że udzielał ślubów parom wyznaniowo mieszanym, nie otrzymawszy od małżonków przyrzeczenia, że będą wychowywać dzieci w religii katolickiej. Próbował bronić tej praktyki, lecz został na audiencji pożegnalnej (8 VII) zgromiony przez Piusa IX. Papież w liście do Żylińskiego osobiście dopisał potępienie S-a, odmówił stanowczo udzielenia mu sakry biskupiej, a w późniejszych rozmowach nazywał go hipokrytą. W czasie podróży rzymskiej S. prowadził dziennik (obecnego miejsca jego przechowywania nie udało się ustalić).

Gdy w r. 1863 Żyliński zmarł i wikariuszem kapitulnym metropolii został Staniewski, zdobył S., jako jego zausznik, a jednocześnie zaufany rządu, wielki wpływ na sprawy kościelne. W lipcu 1863 władze powierzyły mu zadanie urządzenia kaplicy domowej dla wydalonego z Warszawy arcybpa Felińskiego, na okres jego pobytu w Gatczynie pod Petersburgiem. W r.n. opuścił S. dotychczas zajmowane stanowiska i objął rektorat Rzymskokatolickiej Akad. Duchownej w Petersburgu (po usunięciu z niego bpa Aleksandra Bereśniewicza), oraz został drugim członkiem Rzymskokatolickiego Kolegium Duchownego (23 XII), które rząd uważał za organ naczelny Kościoła katolickiego w Rosji. Równocześnie otrzymał S. tytuł doktora teologii i prawa kanonicznego w Akademii oraz order św. Włodzimierza III kl. W r. 1865 rząd przeznaczył katechizm S-a do użytku we wszystkich szkołach publicznych; ukazał się on wówczas pt. Rimsko-katoličeskij dogmatičeskij i nravoučitel’nyj katechizys (Kiev, kolejne wyd. pod zmienionymi tytułami: Kiev 1880, Wil. 1910). Napisany bardzo dobrym językiem rosyjskim, wzbudził krytykę w kręgach katolickich z powodu definicji Kościoła i prymatu papieża; uważano, że sformułowane zostały celowo w sposób niejasny. Głównym zarzutem wobec S-a ze strony rzymskiej było uczestniczenie w pracach Kolegium, które papież uznał za ciało niekanoniczne i w r. 1867 zagroził S-owi (podobnie jak Staniewskiemu) ekskomuniką ipso facto. Żaden z nich jednak nie zrezygnował ze stanowisk w Kolegium; S-owi przypisywano utwierdzanie Staniewskiego w oporze i upowszechnianie twierdzenia o nieważności prawa kanonicznego poza państwem kościelnym. W liście z 10 IV 1869 papież wezwał więc Staniewskiego do usunięcia S-a ze swego otoczenia, lecz bezskutecznie. T.r. został S. przez Sieversa powołany na konsultanta komisji rozpatrującej projekt wprowadzenia języka rosyjskiego do nabożeństw katolickich, opracowany przez wileńskie władze gubernialne i grupę tamtejszych księży-rusofilów. Mimo, że zarówno Kolegium, jak i niektórzy doradcy cara opowiedzieli się przeciw projektowi, 6 I 1870 (25 XII 1869) Aleksander II dopuścił takie rozwiązanie, jeśli poproszą o to wierni; ukaz umożliwił rusyfikację wielu parafii. S. był potem oskarżany o zachęcanie studentów Akademii do studiowania języka i literatury rosyjskiej, napisanie historii Kościoła po rosyjsku (pozostała w rękopisie) i przyczynienie się do zredagowania nowego rytuału z tekstem rosyjskim. Zaprzeczał jednak, jakoby był zwolennikiem wprowadzenia rosyjskiego do nabożeństw, a skądinąd wiadomo, że w kwietniu 1871 odrzucił prośbę ks. Ferdynanda Sęczykowskiego, jednego z najczynniejszych rusyfikatorów, o dopuszczenie w Akademii do egzaminu na stopień kandydata teologii.

Akademią zarządzał S. twardą ręką, dbał o jej interes, w sporach personalnych uchodził za pamiętliwego, zaś w kwestii lojalności wobec rządu był nieustępliwy; za jego rektoratu Sievers stał się częstym gościem na uroczystościach szkolnych. Po śmierci Staniewskiego (29 XI 1871) zdominował zupełnie Kolegium, rywalizując z Antonim Fijałkowskim, kolejnym administratorem metropolii mohylewskiej, a od r.n. jej ordynariuszem. W r. 1875 Stolica Apostolska zdecydowała się uznać działalność Kolegium w sprawach natury materialnej, ustały więc kary kościelne nałożone na S-a i w początku r.n., pod naciskiem rządu, arcybp Fijałkowski poprosił papieża o mianowanie go swym sufraganem. Zanim nadeszła odpowiedź S. zmarł 3 (17) VI 1876. Pochowany został zapewne na cmenatrzu rzymskokatolickim przy kościele św. Katarzyny w Petersburgu.

Wśród duchowieństwa polskiego opinie o postawie S-u były w większości negatywne. Lojalność wobec władz rosyjskich przypisywano jego osobistym ambicjom. Tym niemniej przyznawano, że był księdzem «biegłym w filozofii i teologii» (Wiktor Wojdag), bardzo pobożnym, oraz oddanym sprawom zakonu. Wierni cenili go jako spowiednika. Wg bpa Wincentego Chościaka-Popiela, «blady i szczupły, z wargami ściętymi, mógł prawdziwie służyć na jakąś ilustrację sędziów inkwizycji hiszpańskiej». Na dworze cieszył się wielkim uznaniem, szczególnie ze strony carycy Marii Aleksandrownej. Jako «Białorusin» (Chościak-Popiel) po polsku mówił z silnym, kresowym akcentem; w towarzystwie lubił opowiadać białoruskie facecje ludowe.

Fot.: „Roczniki Kolegium Pol. w Rzymie” R. 2: 1903 z. 2 s. 66/7; – Estreicher w. XIX (jako Staciewicz); – PSB (Rokicki Urban, Staniewski Józef Maksymilian); Podr. Enc. Kośc.; – Boudou A., Stolica Święta a Rosja, Kr. 1930 II; [Giżycki J. M.] Wołyniak, Wiadomości o dominikanach prowincji litewskiej, Kr. 1917 s. 160–2; Godlewski M., Z dziejów rzymsko-katolickiej Akademii Petersburskiej, W. 1938 s. 10–11; Grigor’ev V. V, Imperatorskij S. Peterburskij universitet v tečenie pervych pjatidesjati let ego suščestvovanija, S.-Pet. 1870; Hankowska R., Kościół św. Katarzyny Panny i Męczenniczki Aleksandryjskiej w Sankt-Petersburgu, W. 1997; [Łubieński R.], Konstanty-Ireneusz Pomian Łubieński, biskup sejnejski, Kr. 1898 s. 61, 63, 66, 87–8, 116; Martinow J., O języku rosyjskim w nabożeństwie katolickim, Wyd. W. Smoczyński, Kr. 1889 s. 6, 52–3; Nowiński F., Polacy na Uniwersytecie Petersburskim w latach 1832–1884, Wr. 1986; Olszamowska-Skowrońska Z., Tentatives d’introduire la langue russe dans les églises latines de la Pologne Orientale (1865–1903), „Antemurale” T. 11: 1967 s. 54, 145; Petrani A., Kolegium Duchowne w Petersburgu, L. 1950; Siennicki S. J., Opis historyczny rzymsko-katolickiego kościoła Świętej Katarzyny w St. Petersburgu, W. 1872 s. XX–XXI; Symon A. F., Academiae Ecclesiasticae Romano-Catholicae Petropolitanae origo et fata, w: Academia Caesarea Romano-Catholica Ecclesiastica Petropolitana anno Domini 1885, Petropoli 1885; [tenże], X. FAS, Misja X. Dominika Stacewicza do Rzymu w r. 1862, „Roczniki Kolegium Pol. w Rzymie” R. 2: 1903 z. 2 s. 66–99; Vosstanie 1863 g. i russko-pol’skie revolucionnye svjazi 60-ch godov, Red. V. D. Koroljuk, I. S. Miller, Moskva 1960; Wasilewski J., Arcybiskupi i administratorzy archidiecezji mohylewskiej, Pińsk 1939 s. 80–1; [Ważyński A.] Litwa pod względem prześladowania w niej rzymsko-katolickiego Kościoła…, P. 1872 s. 48; [Wojdag W.], Przybyszewski J., Język rosyjski w katolickim rytuale i w dodatkowym nabożeństwie, Lw. 1897 s. 17, 27, 74–5; Wyczawski H. E., Arcybiskup Szczęsny Feliński, W. 1975; Z murów Św. Katarzyny. Księga pamiątkowa…, W. 1933; Žirkevič A. V., Izza russkago jazyka, Minsk 1911 III; – Catalogus fratrum ordinis Praedicatorum provinciae Lithuanie et Russie, serie alphabetica, anno 1857, [b.m.r.w.], s. 64; Directorium officii Divini ac missorum […] archidioecesis Mohileviensis…, 1834, 1838–9, 1841, 1843, 1849–63, Mohileviae ad Boristhenem, Vilnae; Elenchus conventuum, patrum ac fratrum provinciae Lithuane Sancti Angeli Custidis ordinis Praedicatorum, Vilnae [1835]; Elenchus patrum et fratrum provinciae Lithuanae S. Angeli Custodis ordinis Praedicatorum conscriptus post ordinationem factam ex anno 1828 in annum 1829, Vilnae 1828 s. 20, 28; Ordo Divini officii et missarum […] ad usum archidioecesis Mohyloviensis…, 1864–6, Petropoli; – Bobrowski T., Pamiętnik mojego życia, Oprac. S. Kieniewicz, W. 1979 I; Chościak-Popiel W., Pamiętniki, Wyd. J. Urban, Kr. 1915 II; Feliński Z. S., Pamiętniki, Oprac. E. Kozłowski, W. 1986; – „Czas” 1876 nr 142; – B. Narod.: sygn. II 7861 k. 243; – Uzupełnienia Sławomira Brzozeckiego z L. na podstawie katalogów zakonnych.

Bibliogr. dot. Alberta Stacewicza: Lipski J., Archiwum Kuratorii Wileńskiej, Kr. 1926; – Arch. Prow. Dominikanów w Kr.: Acta Capitulorum Provinciae Lithuaniae, Vol. VII/2 k. 1011, 1014.

Andrzej A. Zięba