Stein Edmund Menachem (Chiel Mendel) (1893–1943), historyk filozofii, filolog klasyczny, historyk starożytności, docent i rektor Instytutu Nauk Judaistycznych w Warszawie.
Ur. 20 XI w Dobromilu; był synem Lejby, pracownika kancelarii adwokackiej w Starym Samborze, i Bruchy z Reicherów.
Początkowo uczył się S. prywatnie, zapewne w domu rodzinnym lub chederze. Następnie skończył cztery klasy szkoły elementarnej i siedem klas gimnazjum, najprawdopodobniej w Samborze. Po wybuchu pierwszej wojny światowej został we wrześniu 1914 powołany do armii austro-węgierskiej; uczestniczył w różnych kampaniach wojennych. Zdemobilizowany w lutym 1918, od września t.r. kontynuował naukę systemem eksternistycznym w ósmej klasie gimnazjum w Samborze. Po zdaniu we wrześniu 1919 egzaminu dojrzałości, studiował od 8 X t.r. na Wydz. Filozoficznym UJ. Uczęszczał na wykłady i ćwiczenia seminaryjne z zakresu filologii klasycznej, archeologii i filozofii. W r. 1921 przedłożył do oceny Witoldowi Rubczyńskiemu dwie prace filozoficzne: Szkoła eleacka w świetle dialogu platońskiego „Parmenides” oraz Epikureizm Lukrecjusza, a Piotrowi Bieńkowskiemu pracę archeologiczną Głowa Meduzy. W r. akad. 1921/2 uczestniczył w zajęciach Studium Pedagogicznego, które zakończył egzaminem w październiku 1922. W r. 1923 obronił na UJ pracę doktorską pt. De amicitiae Platonicae notionis principio, consilio atque conditionibus, napisaną pod kierunkiem Leona Sternbacha. Co najmniej do t.r. używał imion Chiel Mendel; najpóźniej od r. 1929 występował pod imionami Edmund Menachem.
W l. dwudziestych odbył S. pięcioletnie studia judaistyczne w Hochschule für die Wissenschaft des Judentums w Berlinie. Następnie wrócił do Polski i zamieszkał w Warszawie. W r. 1929 otrzymał docenturę w Katedrze Historii Żydowskiej i Literatury Midraszowej Inst. Nauk Judaistycznych w Warszawie. Wykładał tam dzieje Żydów w okresie helleńskim, filozofię żydowską wieków średnich oraz literaturę midraszową. Był również inspektorem przedmiotów judaistycznych w szkołach żydowskich. W r. 1933 uczestniczył w Warszawie w VII Międzynarodowym Kongresie Nauk Historycznych. Na zebraniach Polskiego Tow. Filologicznego wygłaszał referaty o związkach świata grecko-rzymskiego ze Wschodem. W r. 1935 został rektorem Inst. Nauk Judaistycznych. T.r., jako żarliwy syjonista, odwiedził Palestynę. W l. trzydziestych wybrano go na wiceprezesa, a następnie prezesa Zrzeszenia Literatów Hebrajskich w Polsce. W r. 1939 został członkiem kierowanego przez syjonistów Żydowskiego Funduszu Narodowego (Keren Kajemet le Israel), który zajmował się zbiórką pieniędzy na zakup i zagospodarowanie ziemi w Palestynie.
S. opublikował ponad 25 prac naukowych w językach polskim, hebrajskim, francuskim, niemieckim i łacińskim traktujących o religii, filozofii i historii żydowskiej okresu hellenizmu. W broszurze Judaizm i hellenizm (Kr.–W. 1929) polemizował z książką „Hellenizm i judaizm” (W.–Kr. 1927) Tadeusza Zielińskiego. Wydał m.in.: Filon z Aleksandrii. Człowiek, dzieła i nauka filozoficzna (W. 1931, wyd. hebrajskie: W. 1937), Majmonides jako arystotelik żydowski (W. 1937), Dat we-da’at („Wiara i mądrość”, Kr. 1938) i Ideały judaizmu (W. 1939, w aneksie bibliografia ważniejszych prac S-a, wybór wcześniej opublikowanych esejów dotyczących modlitwy, godności człowieka, pracy, opieki i higieny społecznej, zwierząt i roślin oraz żydowskiej filozofii i historii). Ogłaszał artykuły w czasopismach „Collectanea Theologica”, „Miesięcznik Żydowski”, „Eos”, „Hebrew Union College Annual”, „Monatsschrift für Geschichte und Wissenschaft des Judentums”. Przetłumaczył z języka łacińskiego na hebrajski oraz opatrzył wstępem „Autobiografię” Józefa Flawiusza (Tel-Aviv 1932). Prace naukowe S-a są nadal cytowane w polskiej i obcej literaturze dotyczącej filozofii i historii starożytnej.
W czasie okupacji niemieckiej mieszkał S. w getcie warszawskim. Zatrudniony przez władze gminy (Judenrat) prawdopodobnie w Wydz. Kształcenia Rzemieślniczego, pracował jako kierownik seminarium nauczycielskiego. Wraz z Lipą Bloch, Menachemem Kirschenbaumem i Icchakiem Kacenelsonem założył Tow. Kulturalne Hebraistów «Tkuma» (Odrodzenie) i został jego przewodniczącym. Wygłaszał liczne prelekcje na tajnych spotkaniach i seminariach urządzanych przez młodzieżowe organizacje He-Chaluc i Ha-Szomer Ha-Cair oraz gimnazjum hebrajskie i Tow. «Tkuma». Publikował w „Gazecie Żydowskiej” oraz tłumaczył pisarzy greckich (m.in. Anakreonta i Platona) na język hebrajski. Był jednym z patronów chóru męskiego «Szira» (Pieśń). Ze względu na stan zdrowia został zwolniony przez Wydz. Pracy Judenratu z prac przymusowych, jednak w r. 1942, po rozpoczęciu likwidacji getta musiał podjąć pracę i zatrudnił się w biurze szopu (zakłady wytwórcze różnych branż) F. Schultza. Załamany po stracie żony i syna, którzy zostali wywiezieni i zamordowani w Treblince, nie skorzystał z propozycji ukrycia się po «aryjskiej stronie». Prawdopodobnie jesienią t.r., w czasie ostatniej akcji likwidacji getta, został wywieziony do obozu pracy w Trawnikach na Lubelszczyźnie. Wygłaszał tam nadal prelekcje, a także współorganizował uroczystości żydowskie, m.in. z okazji rocznicy śmierci T. Herzla. Wywieziony w sierpniu 1943 do obozu w Lublinie, został 5 XI t.r. rozstrzelany w Majdanku, w ramach likwidacji obozów lubelskich.
S. był prawdopodobnie dwukrotnie żonaty: od 9 I 1925 z Szejną Ruhdörfer (co najmniej do r. 1937), a następnie z Rachelą (nazwisko nieznane), pracującą przed drugą wojną światową w żydowskim Centralnym Tow. Opieki nad Sierotami «Centos» w Warszawie. Z drugą żoną miał syna Gabriela.
Enc. Judaica; Engelking B., Leociak J., Getto warszawskie – przewodnik po nieistniejącym mieście, W. 2001; Łoza, Czy wiesz kto to jest?; Polski słownik judaistyczny. Dzieje. Kultura. Religia. Ludzie, Oprac. Z. Borzymińska, R. Żebrowski, W. 2003 II; Słownik historyków polskich, W. 1994; Żydzi w Polsce. Dzieje i kultura. Leksykon, Red. J. Tomaszewski, A. Żbikowski, W. 2001; – Ernest S., O wojnie wielkich Niemiec z Żydami. Warszawa 1939–1943, Oprac. M. Młodkowska, W. 2003; Gutman I., Żydzi warszawscy 1939–1943. Getto – podziemie – walka, W. 1993; Mańkowski J., Borowska M., Zarys dziejów Koła Warszawskiego Polskiego Towarzystwa Filologicznego 1920–1995, w: Antiquorum non immemores... Polskie Towarzystwo Filologiczne (1893–1993). Księga zbiorowa, Red. J. Łanowski, A. Szastyńska-Siemion, W.–Wr. 1999 s. 202; Żebrowski R., Borzymińska Z., Po-lin. Kultura Żydów polskich w XX wieku (zarys), W. 1993; – Ringelblum E., Kronika getta warszawskiego, wrzesień 1939 – styczeń 1943, Oprac. A. Eisenbach, W. 1983; tenże, Z ostatnich notatek, „Biul. ŻIH w Polsce” R. 25: 1958 s. 26; – Arch. UJ: sygn. WF II 389, 401, 504, 508, 510, SP 17.
Stefan Gąsiorowski