Pielgrzymowski (Pilgrimovius, Pilgrzymowski) Eliasz h. Nowina (zm. 1604), pisarz w. litewski, pamiętnikarz, wierszopis. Pochodził z Litwy, a ponieważ był wyznawcą kalwinizmu, można przypuszczać, że studiował w którejś ze szkół kalwińskich, gdzie zdobył wykształcenie (znajomość historii starożytnej, łaciny). Za Stefana Batorego został sekretarzem królewskim. W wojnie inflanckiej walczył na czele pocztu jazdy litewskiej (100 koni); podczas trzeciej kampanii, w r. 1581, należał do pułku Krzysztofa Radziwiłła i brał udział w wielkim zagonie połączonych sił litewskich pod dowództwem Radziwiłła i Filona Kmity w głąb ziem moskiewskich – w rejon Rżewa i Chołma (sierpień–wrzesień). Spod Chołma podążył 14 IX do króla pod Psków, aby mu donieść o wykonaniu zadania. W r. 1583 był wysłany przez Stefana Batorego do Iwana IV z listem i darami; do Moskwy przybył 24 VI. Dn. 26 II 1586 został P. pisarzem w. litewskim. W r. 1588 posłował od stanów litewskich z hołdem do króla. T.r. pełnił, wraz z ks. Janem Piotrowskim, obowiązki komisarza królewskiego w Inflantach. Mieli oni odebrać przysięgę wierności dla Zygmunta III, natrafili jednak na duże trudności, zwłaszcza w Rydze, którą musieli opuścić 12 V. Na sejmie 1590 został P. wyznaczony na komisarza do lustracji królewskich dóbr stołowych w Inflantach z ramienia króla. W r. 1597 posłował z powiatu oszmiańskiego najpierw na zjazd główny w Słonimiu (27 I 1597), którego został marszałkiem, a potem na sejm walny. Wg relacji posłów gdańskich 5 III przemawiał, wskazując na duże wartości gospodarcze Inflant, podnosił np. możliwość założenia portu w Parnawie. Domagał się też skasowania przywilejów księcia kurlandzkiego Wilhelma i wykonania wszystkich punktów zawartych w paktach konwentach. W r. 1598 należał P. do komisji dla rozgraniczenia Kurlandii z powiatem brasławskim. W lipcu 1599 wszedł do działającej już od ubiegłego roku, pod przewodnictwem arcbpa lwowskiego Jana Dymitra Solikowskiego, komisji królewskiej zajmującej się organizowaniem polskiej administracji w Inflantach.
P. rozwijał też dość żywą, choć o nie najwyższym poziomie, twórczość literacką, wydając od r. 1583 niemal co roku jakiś druk. I tak w r. 1583 opublikował w Krakowie u Andrzeja Piotrkowczyka panegiryk (Panegyrica Apostrophe) na cześć hetmanów lit. Mikołaja i Krzysztofa Radziwiłłów. W r. 1585 w oficynie Jakuba Siebeneichera wyszło dziełko De heroibus in Dei Ecclesia liber unus, dedykowane 27 II 1585 w Datnowie na Żmudzi królowi Stefanowi Batoremu, a zawierające 36 żywotów wodzów, sędziów i królów Starego Zakonu, napisanych, częściowo wierszem, a częściowo prozą. Wydano je na pięknym papierze, z drzeworytami. W r. 1586 ogłosił P. w Wilnie panegiryk (Epistola ad…) ku czci Teodora Skumina Tyszkiewicza, podskarbiego ziemskiego lit., i t.r. w Wilnie u Daniela z Łęczycy wydał jeszcze panegiryk z okazji ślubu Albrychta Radziwiłła, marszałka nadwornego lit., z księżniczką kurlandzką Anną. Przypisywano też P-emu (Estreicher) „Dyalog litewskiego szlachcica prawdziwy woyny inflatskiey Króla…Stefana… z księdzem Moskiewskim od początku do końca krótko zebrany”, wydany w r. 1594 w Wilnie, pod pseud. Philalethesa E. P. Autorstwo P-ego zakwestionował Aleksander Brückner. Podobnie niepewne jest autorstwo P-ego dialogu o wojnie inflanckiej z łacińskimi i polskim wierszami pt. „Philopatris ad senatum populumque Lithuanum” (wg A. Brücknera z r. 1597).
W jesieni 1600 został P. sekretarzem poselstwa wielkiego do Moskwy, sprawowanego przez kanclerza lit. Lwa Sapiehę i kaszt. warszawskiego Stanisława Warszyckiego. Poselstwo miało za cel doprowadzić do wieczystego pokoju i przymierza z carem Borysem Godunowem, a nawet do ścisłego i trwałego związku politycznego obu państw. w ostateczności do długotrwałego rozejmu. Posłowie, zaopatrzeni w szczegółową instrukcję z 15 VII 1600, wyruszyli 27 IX z Orszy i 16 X odbyli wjazd do Moskwy. Rokowania ciągnęły się do 11 III 1601 i zakończyły się postanowieniem o dwudziestoletnim rozejmie. Ostateczny akt spisywał P., wraz z wyznaczonymi przez cara diakami, w dn. 9–10 III. Przez cały czas bacznie obserwował wydarzenia i sporządzał notatki. W styczniu 1602 był obecny podczas przyjmowania przez króla w Wilnie poselstwa moskiewskiego, przybyłego w celu uzyskania ratyfikacji traktatu moskiewskiego. W r. 1603 z codziennych zapisek i notatek, zapewne za namową Sapiehy, napisał bardzo szczegółowy diariusz tego poselstwa, najpierw prozą, a potem wierszem. Zawarł w tych dziełach nie tylko opis podróży, ale – co ważniejsze – również tok rokowań, wykaz darów poselskich, mowy posłów, przedstawił audiencję u cara i carewicza Fiodora, wzajemne noty i odpowiedzi na nie. Dzieła swe poświęcił P. swemu protektorowi Sapieże. Zachowała się tylko część diariusza, prozą pisanego, w zbiorach Biblioteki PAN w Krakowie (rkp. nr 1050). Fragmenty opublikował w r. 1846 W. Trębicki (Biblioteka XV w., t. 3). Wierszowaną wersję (oryginał przepadł wraz z większością zbiorów B. Narod. w czasie drugiej wojny światowej) z dużymi skrótami opublikował w r. 1896 A. Brückner („Bibl. Warsz.” 1896 t. 1).
P. miał zapewne jakieś dobra w pow. słonimskim. Trzymał starostwo trabskie w pow. oszmiańskim, leśnictwo jurborskie i niemonajckie. Prawdopodobnie pozostał do końca życia wyznawcą kalwinizmu, bo jeszcze w r. 1598 Erazm Gliczner dedykował m.in. i P-emu swą „Apelacyję”. W r. 1602 P. pełnił funkcję marszałka Trybunału Litewskiego. Zmarł w r. 1604, po 17 VIII, gdyż tego dnia uczestniczył jeszcze w sądach trybunalskich jako «deputat ziemi żmudzkiej».
Z małżeństwa z Teodorą z Lackich miał P. córkę (imię nieznane).
Estreicher; Nowy Korbut, III 105–6; Niesiecki, VII 288; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit. (z błędną datą śmierci); – Bantyš-Kamenskij N., Obzor vnešnich snošenij Rossii. Cz. III [Kurlandia, Liflandia, Estlandia, Finlandia], Izdanie kommissii pečatania gosudarstvennych gramot i dogovorov pri Mosk. Glav. Archive Min. Inostr. Del, Moskva 1897 s. 106; Brückner A., [Rec. t. XXIV „Bibliografii” Estreichera], „Pam. Liter.” R. 12: 1913 s. 93; Kognowicki K., Żywot Lwa Sapiehy, Sanok 1855 s. 39–43; Nowak-Dłużewski J., Okolicznościowa poezja polityczna w Polsce. Pierwsi królowie elekcyjni, W. 1969; Sajkowski A., Od Sierotki do Rybeńki, P. 1965; Seraphim E., Livländische Geschichte, Reval 1904 II 163–4; Tyszkowski K., Poselstwo Lwa Sapiehy do Moskwy 1600, Lw. 1928 s. 1–5, 38, 46–7, 67, Arch. Tow. Nauk. we Lw., Wydz. II Hist.-Filoz., t. IV; – Arch. Zamoyskiego, IV (mylnie jako Łukasz); Archiwum domu Sapiehów, Wyd. A. Prochaska, Lw. 1892 I 220, 252, 347, 400; Diariusze sejmowe z r. 1597, Script. Rer. Pol., Kr. 1907 XX; Gradowski F., Hodoeporicon Moschicum…, Wil. 1582 k. E. II r.; Mon. Pol. Vat., VI; Vol. leg., II 1341, 1462, III 43; Źródła Dziej., IX, XXIV; Arch. Państw. w Kr.: Arch. Młynowskie Chodkiewiczów, 44, 208 i 915 (bez paginacji); B. PAN w Kr.: rkp. 5828 nr 114/64.
Adam Przyboś