Szemplińska-Sobolewska Elżbieta Zofia (w l. 1948–58 Korwin-Milewska Jolanta), pseud.: E. Szem., Ealt Ibże, Ryszard Bogumił, Yolanta Milewski (1909–1991), poetka, powieściopisarka, malarka.
Ur. 29 IV w Warszawie, była córką Zygmunta Szemplińskiego, urzędnika, i Stanisławy z Malewskich; miała młodszego brata Stefana.
W r. 1920 rozpoczęła S. naukę w Gimnazjum im. Narcyzy Żmichowskiej w Warszawie. Od r. 1923 kontynuowała ją w tamtejszym Państw. Żeńskim Gimnazjum im. Marii Konopnickiej; zadebiutowała wtedy opowiadaniem Ojciec, opublikowanym pod pseud. Ealt Ibże w socjalistycznym „Robotniku” (1926 nr 341–342). Po zdaniu matury w r. 1928 wstąpiła na Wydz. Humanistyczny Uniw. Warsz., jednak ze względów zdrowotnych i materialnych dopiero rok później podjęła studia polonistyczne, których nie ukończyła. W r. 1931 współpracowała z „Kwadrygą”; od t.r. ogłaszała wiersze, opowiadania i fragmenty prozy w „Nowym Piśmie” i „Gazecie Polskiej” (w obu do r. 1934) oraz „Bluszczu” (do r. 1935).
Pierwsza powieść S-iej Narodziny człowieka w założeniu miała przybrać formę trylogii; w r. 1932 ukazała się tylko jej część pierwsza pt. Radosna afirmacja (W.). S. wykorzystała tu elementy własnej biografii, z główną bohaterką Aldą Lelują, dorastająca córką urzędnika, krytycznie oceniającą wewnętrzne dramaty rodziny drobnomieszczańskiej; wprowadziła równocześnie postać Andrzeja, proletariackiego chłopca, który marzy o awansie społecznym. Oba wątki łączy romans ojca Aldy z «postępową» nauczycielką Andrzeja. Powieść została przyjęta przychylnie; Witold Gombrowicz zaliczył ją do literatury proletariackiej ze względu na «instynktowną wrogość do wyższego świata» („Nowe postacie w literaturze. Elżbieta Szemplińska”, „Kur. Poranny” 1934 nr 187), Irena Krzywicka doceniła wprowadzenie nowego typu bohatera, «kołtuna tragicznego, mieszczucha z aspiracjami» („Narodziny pisarza”, „Wiad. Liter.” 1932 nr 29), a Stefan Napierski zaliczył utwór do nurtu nowoczesnego realizmu („Kultura” 1932 nr 21). Oryginalności odmówiono natomiast Wierszom (W. 1933), w których dostrzeżono zależność od skamandrytów, zwłaszcza od Juliana Tuwima. Najważniejsze tendencje poezji skamandryckiej: witalizm, anegdotyczność, kolokwialność języka, ekspresjonistyczne obrazy złowrogiego miasta, postacie ludzi zniszczonych pracą, zamieszkujących wilgotne sutereny i brudne podwórka, wykorzystała S. do wyrażenia buntu przeciw niesprawiedliwości społecznej i obyczajowej hipokryzji (Końska tajemnica, Nogi sprzątaczki, Ja was napoję); jej utwory wyrażały też tęsknotę za bliskością, przyjaźnią i miłością (Ciało). W opublikowanym w r. 1935 tomie opowiadań 18 spotkań (W.) wyróżniał się utwór Na wysokości zadania, w którym mieszkające po sąsiedzku kobiety, samotna urzędniczka i prostytutka, uważnie się sobie przyglądają i analizują swe alternatywne biografie. S. współpracowała w tym czasie z „Wiadomościami Literackimi” (1933–8), „Tygodnikiem Ilustrowanym” (1934–5), „Pionem” (1934–5), „Lewarem” (1934–6), „Skamandrem” (1935–8), „Obliczem Dnia” (1936), a także „Płomykiem” i „Płomyczkiem” (oba 1936–9) oraz „Sygnałami” (1937–9). Zwracająca na siebie uwagę nieprzeciętną urodą i radykalnymi poglądami, została dwukrotnie w r. 1935 sportretowana przez Stanisława Ignacego Witkiewicza (utożsamiona z postacią Dolores Ibárruri na obrazie zniszczonym w czasie drugiej wojny światowej oraz przedstawiona jako uosobienie łagodności na obrazie „Łagodna” ).
W r. 1936 wyszła S. za mąż za Zygmunta Sobolewskiego. T.r. wzięła udział w Kongresie Pracowników Kultury we Lwowie i 16 V w Sali tamtejszego Inst. Technologicznego uczestniczyła w wieczorze autorskim, obok m.in. Władysława Broniewskiego, Mariana Czuchnowskiego, Lecha Piwowara, Leona Kruczkowskiego, Haliny Górskiej i Emila Zegadłowicza. Polskie Radio emitowało t.r. jej słuchowisko Potrójny ślad. Ok. l. 1936–7 napisała poemat Lont (fragmenty w: „Skamander” 1937 z. 84–86), osnuty na tle wojny domowej w Hiszpanii. Fragmenty powieści Łańcuch publikowała w r. 1937 w „Bluszczu” (nr 23), „Naszym Wyrazie” (nr 9), „Nowej Kwadrydze” (nr 1) i „Sygnałach” (nr 28), a w r. 1938 w „Dzienniku Ludowym” (nr 15–22), natomiast fragmenty drugiej części Narodzin człowieka w r. 1936 w „Lewarze” (nr 1) i „Obliczu Dnia” (nr 6, 9). Słuchowisko Potrójny ślad rozrosło się w powieść pod tym tytułem, która weszła w skład cyklu Zrosty i uzyskała kontynuację w powieści Kochankowie z Warszawy (W. 1939 [1938]). Bohaterką Zrostów była szansonistka i aktorka Daria Gierszówna, łącząca erotyczną świadomość dojrzałej kobiety z niewinnością i naturalnością dziecka. Lewicowa refleksja dotycząca społecznej i ekonomicznej kondycji kobiety w niepodległym państwie, utrwalającym nierówności klasowe i mentalność drobnomieszczańską, zbudowana została na kontraście z konserwatywną przyjaciółką Darii, Matyldą. Krytykowano w powieści eklektyzm stylowy S-iej-S-iej (W. Romanowski, „Epoka” 1938 nr 28), a także «niedwuznaczne obciążenia światopoglądowe autorki» (Z. Roszkówna, „Kultura” 1938 nr 49). W r. 1938 przeredagowała S.-S. Narodziny człowieka na powieść Łańcuch. Była członkiem Związku Zawodowego Literatów Polskich i polskiego PEN Clubu. W l. 1938–9 publikowała w „Czarno na białym”.
Po wybuchu drugiej wojny światowej ewakuowała się S.-S. z mężem do Lwowa; tam 22 IX 1939 zastał ją początek okupacji sowieckiej. Wstąpiła do powstałego 13 X t.r. Komitetu Organizacyjnego Pisarzy Lwowskich i działała w podległym mu Klubie Pisarzy. Uprawiała poezję agitacyjną; głośnym echem odbił się jej wiersz Prawdziwa ojczyzna („Czerwony Sztandar” 1939 nr 67), będący polemiką z „Synem podbitego narodu…” Broniewskiego, a przeciwstawiający Polskę «pańską» Polsce socjalistycznej, «ojczyźnie sprawiedliwej»; utwór uznano za skrajny przykład kolaboracji. Podobną wymowę miały także inne wiersze publikowane w „Czerwonym Sztandarze” w r. 1940: Kochajmy bohaterów (nr 389) i Wiosna 1936 (nr 134) oraz w r. 1941 Otczestwo (nr 139). Wiersze S-iej-S-iej znalazły się w podręczniku „Literatura polska. Wypisy dla klasy dziesiątej szkoły średniej” (Red. J. Borejsza, A. Charszewski, M. Jastrun, J. Przyboś, Kijów–Lw. 1940) obok utworów Juliana Przybosia, Mieczysława Jastruna, Wandy Wasilewskiej, Adama Ważyka i Stanisława Jerzego Leca. Od września 1940 należała S.-S. do Związku Pisarzy Radzieckich Ukrainy i wchodziła w skład zarządu jego oddz. lwowskiego, a od października t.r. była członkiem redakcji ukraińskiego czasopisma „Literatura i Mystectvo”. Pod koniec t.r. została delegatem Obwodowego Zgromadzenia Delegatów Ludowych w obwodzie lwowskim. Od 30 IV 1941 pełniła funkcję redaktora odpowiedzialnego „Almanachu Literackiego”, kwartalnika oddz. lwowskiego Związku Pisarzy Radzieckich Ukrainy (ukazał się tylko jeden numer). W Państw. Wydawnictwie Mniejszości Narodowych wydała w r. 1941 powieść Łańcuch (Kijów–Lw.), przełożoną także na język ukraiński (1941). Jerzy Putrament wspominał ją z tych czasów jako osobę, która «przywłaszczała sobie ludzi» („Pół wieku” t. 2 „Wojna”), a Aleksander Wat nazywał ją «megierą [która] donosiła, agitowała, wściekała się» („Mój wiek”, I).
Po wybuchu w czerwcu 1941 wojny niemiecko-sowieckiej została S.-S. ewakuowana w głąb ZSRR; przebywała m.in. w Kijowie i Charkowie, Taszkiencie i Samarkandzie, Riazaniu i Sielcach nad Oką oraz Moskwie i Kujbyszewie. Poglądy na «pańską» Polskę zweryfikowała w opowiadaniu List do Warszawy, przetłumaczonym na język ukraiński przez M. Rudzewicza i opublikowanym w r. 1941 (Kyïv– Charkiv). Doświadczenia lat wojny, m.in. tułaczka po ZSRR i śmierć pierwszego dziecka spowodowały jej odejście od komunizmu i skierowanie się ku religii. Na łamach „Nowych Widnokręgów” opłakiwała w r. 1942 okupowaną Warszawę (Jeniec, nr 13, Ulica Mokotowska, nr 15). Napisała opowiadania Szczęście rodziny Jesionów („Nowe Widnokręgi” 1942 nr 8, przekł. ukraiński [Ufa]) oraz Uśmiechnij się (tamże 1943 nr 2), włączone razem z Listem do Warszawy do tomu Pożegnanie (Moskwa 1943). W l. 1942–3 napisała powieść dokumentalną Warszawa w ogniu (W. 1946). W r. 1944 wróciła do Polski z I Armią WP i zamieszkała w Warszawie. Składając wizyty znanym pisarzom, m.in. Marii Dąbrowskiej, podejmowała próby wyjaśniania swego postępowania we Lwowie oraz ujawniania prawdy o reżimie sowieckim. Oprócz Warszawy w ogniu opublikowała w r. 1946 wiersze z l. 1933–9 pt. Krzyż Warszawy (W.).
W październiku 1946 wyjechała S.-S. do Luksemburga jako żona konsula RP. W grudniu 1947 mąż podczas przewożenia do Paryża części polskiego złota, będącego w dyspozycji gen. Stanisława Tatara (100 tys. dolarów i ok. 100 złotych dwudziestodolarówek), miał wypadek samochodowy, podczas którego depozyt zaginął. Obawiając się represji ze strony władz w Warszawie, wspólnie z mężem odmówiła powrotu do Polski; w maju 1948 oboje wyjechali przez Rzym do Maroka, gdzie zamieszkali w Casablance pod nazwiskiem Jolanty i Piotra Korwin-Milewskich. W r. 1951 mąż zaginął w tajemniczych okolicznościach, być może przy udziale polskich służb specjalnych ze statków «Generał Walter» i «Bałtyk», przebywających wówczas w Casablance; jego ciało, znalezione na plaży w Hiszpanii, S.-S. zidentyfikowała 12 II t.r. i pochowała w Casablance. Okazjonalnie publikowała wiersze w londyńskich „Wiadomościach” (1952, 1956–7) i paryskiej „Kulturze” (1955, 1957). Zajmowała się także malarstwem; swoje obrazy, rysunki i wycinanki, głównie o tematyce religijnej i zwierzęcej, wystawiała w Casablance pod pseud. Yolanta Milewski. Uczestniczyła w Casablance w Salonach malarstwa: XVI (styczeń–luty 1956, wystawiając Chemin de Croix i Vierge Noire) i XVIII (marzec 1958, eksponując Śmierć w Samarkandzie, Czekaj na mnie, Skrzydło i Czasem śni mi się). Należała do Association des Artistes Indépendants du Maroc. W r. 1958, po kilku latach starań o wizę, wyjechała z synem do Paryża. Pracowała tam jako sprzątaczka i opiekunka osób starszych, nadal też pisała i malowała. We Francji wystawiała obrazy pod własnym nazwiskiem: na VIII Salon d’Art. Sacré et du Salon de Réalités Spirituelles w kościele św. Sulpicjusza w Paryżu (listopad 1958 – styczeń 1959), pokazując Notre-Dame des évadés i Le dernier regard, na Exposition de peintres polonais de Paris w Lille (maj–lipiec 1959), przedstawiając Atome et Cosmos oraz ponownie Mort à Samarcande i Les Martyrs, a także na wystawie Peintres et sculpteurs Polonaises tamże (kwiecień 1960). Uczestniczyła też w polskiej wystawie sztuki religijnej w Monachium (lipiec–sierpień 1960), gdzie wystawiła Ukrzyżowanie, Pietę, Umęczonego, Matkę Boską we mgle, Ucieczkę zbiegów i ponownie Matkę Boską uchodźców.
W r. 1962 wróciła S.-S. do Polski i zamieszkała w Warszawie. Reaktywowała swe członkostwo w Związku Literatów Polskich i kontynuowała pracę literacką. W maju 1965 otrzymała rentę, co ustabilizowało jej sytuację materialną. Wydała wybór dawnych i nowych opowiadań Powrót z daleka (W. 1963) oraz bajkę dla dzieci Kolczasty gość (W. 1963), a także tom wierszy Notatki z podróży (W. 1968), poświęcony wspomnieniom z dzieciństwa oraz przeżyciom wojennym i emigracyjnym. Do jej wierszy Piotr Perkowski skomponował sześć pieśni na sopran i fortepian, pod wspólnym tytułem „Niebo w ogniu” (W. 1976). Kolejny wariant Narodzin człowieka opublikowała S.-S. w r. 1968 pt. Narodziny (W.). W l. 1984–6 wydała w całości Zrosty (Potrójny ślad, Kochankowie z Warszawy, Śmierć Bazylego, Kr.–Wr.). W r. 1986 ukazała się w całości trylogia Narodziny, rekonstruowana od r. 1941 na podstawie ocalałych fragmentów (cz. 1 Pierścień, cz. 2 Łańcuch, cz. 3 Podkowa, W. 1986). Ostatni okres życia spędziła S.-S. w warszawskim Domu Zasłużonego Kombatanta. Zmarła 27 IV 1991 w Warszawie, została pochowana w grobowcu rodzinnym na cmentarzu Bródnowskim.
W małżeństwie z Zygmuntem Sobolewskim, sportowcem-cyklistą, dziennikarzem i redaktorem czasopisma „Czarno na białym”, po drugiej wojnie światowej konsulem w Luksemburgu, miała S.-S. synów Andrzeja (ur. ok. 1942), wkrótce zmarłego, i Wiktora (ur. 1944). Informacji Czesława Miłosza, że jej pierwszym mężem był Tadeusz Gładych, prozaik z kręgu „Kameny”, zaprzeczały m.in. Krzywicka, Dąbrowska i Zofia Nałkowska.
Archiwum S-iej-S-iej, m.in. materiały do wspomnieniowej Książki naszego życia (wraz z częścią Chorzy na litość, mówiącą o polskim środowisku literackim we Lwowie i ZSRR podczas drugiej wojny światowej) znajduje się w Muz. Literatury i Książnicy Pomorskiej w Szczecinie.
Brat S-iej-S-iej Stefan Szempliński (1913–1997), od r. 1940 działacz podziemnego Stronnictwa Narodowego, a od lipca 1941 dowódca plutonu Narodowej Organizacji Wojskowej, walczył w powstaniu warszawskim 1944 r., m.in. jako dowódca plutonu na Woli, Starym Mieście i w Północnym Śródmieściu; był dwukrotnie odznaczony Krzyżem Walecznych, a 4 X t.r. został awansowany na porucznika. Po wojnie pracował jako dziennikarz, m.in. od r. 1946 w warszawskim „Dzienniku Ludowym”; zwolniony z pracy w r. 1951, po r. 1956 był zatrudniony w redakcjach warszawskich czasopism, m.in. „Służba Zdrowia” i „Zdrowie”. Zmarł 29 VIII 1997 w Warszawie, został pochowany na cmentarzu Komunalnym Północnym.
Bartelski L. M., Polscy pisarze współcześni, 1939–1991, W. 1995; Czachowska, Literatura pol. Bibliogr.; Nowy Korbut (Słownik Pisarzy), III; Współcz. pol. pisarze, VIII; – Biedrzycka A., Kalendarium Lwowa 1918–1939, Kr. 2012; Cieślik A., Prasa okupowanego Lwowa, W. 1997; Czaykowski B., Lwowska pierekowka, „Gaz. Wyborcza” 2002 nr 233; Czop E., Obwód lwowski pod okupacją ZSRR w latach 1939–1941, Rzeszów 2004 XVIII; Inglot M., Polska kultura literacka Lwowa lat 1939–1941. Ze Lwowa i o Lwowie. Lata sowieckiej okupacji w poezji polskiej. Antologia utworów poetyckich w wyborze, Wr. 1995; tenże, Spór o Wrzesień w poezji polskiej lat 1939–1941 we Lwowie, „Pam. Liter.” 1990 z. 1; Kraskowska E., Konsekwencje humanitaryzmu. O twórczości Elżbiety Szemplińskiej, w: taż, Piórem niewieścim. Z problemów prozy kobiecej dwudziestolecia międzywojennego, P. 1999; Łopalewska-Rozumowa Ł., Św. Barbary 4: gimnazjum i liceum im. M. Konopnickiej w Warszawie, W. 1992; Marx J., „Patyna na nas działa…”, w: tenże, Grupa poetycka „Kwadryga”, W. 1983; Matuszewski R., Poetycka podróż przez wiry epoki, „Twórczość” 1969 nr 12: Nowacka E., Wizyta w domu Elżbiety Szemplińskiej-Sobolewskiej, „Poezja” 1986 nr 3 (gwasze S-iej-S-iej oraz jej wiersze); Piotrowiak J., Skamandryckie konteksty wierszy Elżbiety Szemplińskiej, w: Skamander. Studia z zagadnień poetyki i socjologii form poetyckich, Red. I. Opacki, Kat. 1978; Siedlecka J., Dolores Ibárruri, w: taż, Mahatma Witkac, W. 1992 (reprod. portretów S-iej przez Witkacego); Soporowska-Wojtczak O., Elżbieta Szemplińska-Sobolewska jako «polska pisarka radziecka» (wybrane publikacje na łamach „Czerwonego Sztandaru” w latach 1939–1941), w: Nie tylko Wschód. Recepcja literatur obcych w czasopismach polskich XX wieku, Red. A. Zawiszewska, A. Borkowska, Łask–Szczecin–Tor. 2006; Trznadel J., Kolaboranci. Tadeusz Boy-Żeleński i grupa komunistycznych pisarzy we Lwowie 1939–1841, Komorów 1998; Urbankowski B., Czerwona msza albo uśmiech Stalina, W. 1995; Woźniakowski K., Łańcuch Elżbiety Szemplińskiej (1941), zapomniany epizod z dziejów książki i literatury Lwowa czasów II wojny światowej, w: tenże, Prasa – kultura – wojna. Studia z dziejów czasopiśmiennictwa, kultury literackiej i artystycznej lat 1939–1945, S. 2, Kr. 2005; tenże, Prasa – kultura – wojna. Studia z dziejów czasopiśmiennictwa, kultury literackiej i artystycznej lat 1939–1945, Kr. 1999; – Dąbrowska M., Dzienniki 1914–1965, W. 2009 I–XIII; Krzywicka I., Wyznania gorszycielki, W. 1995; Miłosz C., Abecadło, Kr. 1997; Nałkowska Z., Dzienniki, W. 1975–2001 I–VI; Putrament J., Pół wieku. Wojna, W. 1969 II; Wat A., „…jak upiór staję między wami i pytam o źródło złego”, w: tenże, Pisma zebrane. Publicystyka, Red. P. Pietrych, W. 2008; tenże, Mój wiek. Pamiętnik mówiony, Oprac. C. Miłosz, L. Ciołkoszowa, W. 1990 cz. 1–2; Wende J. K., Ta ziemia od innych droższa, W. 1981; Wittlin T., Evviva Bologna!, w: tenże, Ostatnia cyganeria, W. 1989; – „Czerwony Sztandar” 1941 nr z 10 I (fot.); „Prosto z mostu” 1935 nr 12 (fot.); „Wiad. Liter.” 1932 nr 29, 1933 nr 23, 1938 nr 45 (fot.); – Arch. Uniw. Warsz.: sygn. RP 28.013 (teczka S-iej-S-iej); Muz. Liter. w Książnicy Pomor. w Szczecinie: sygn. 1627–1646 (Arch. S-iej-S-iej, m.in. fot. rodzinne, dok. twórczości malarskiej, nieopublikowane wiersze, koresp. z Danutą Dobraczyńską, Zenonem Wasilewskim, red. londyńskich „Wiadomości” i paryskiej „Kultury”, testament pisarki i jej męża).
Bibliogr. dot. Stefana Szemplińskiego: Bielecki R., „Gustaw” – „Harnaś”. Dwa powstańcze bataliony, W. 1989; tenże, Żołnierze powstania warszawskiego, W. 1996 II.
Agata Zawiszewska