Iwanowski Eustachy, pseud. Hellenius, Helleniusz Eu…, Helleniusz Eustachy (1813–1903), pamiętnikarz i publicysta historyczny. Ur. w Chałaimgródku w gub. kijowskiej, syn-jedynak Dezyderego Erazma, marszałka powiatu żytomierskiego, i matki z domu Chojeckiej, córki Jana Nepomucena, posła na Sejm Czteroletni. W l. 1825–30 kształcił się I. w Liceum Krzemienieckim, dalszą naukę przerwał wybuch powstania listopadowego oraz likwidacja Liceum. I. powrócił do Chałaimgródka z zamiarem poświęcenia się gospodarce (zresztą nie najlepiej prowadzonej), jednak częste wyjazdy do pobliskiego majątku Nenadychy, gdzie stworzył ośrodek życia towarzyskiego i kulturalnego, oraz podróże po kraju i zagranicy oderwały go od spraw majątkowych. Będąc samotny i niezależny materialnie, w swych rozlicznych podróżach zbierał materiały rękopiśmienne i relacje ustne do przeszłości dawnej Rzeczypospolitej, głównie ziem ukrainnych. M. in. pewne informacje uzyskiwał od fachowych historyków (np. E. Rulikowskiego), które następnie wykorzystywał w swych pseudonaukowych publikacjach. Pomagały mu w tym i koneksje rodzinne, jak i szerokie znajomości. Olbrzymie ilości faktów, zdarzeń i opowieści, jakie nagromadził w notatkach i pamięci, posłużyły mu do opracowania szkiców obyczajowych stojących często na pograniczu osobistych wspomnień o ludziach i faktach lat minionych. Zawierają one mnóstwo charakterystyk, ocen, opisów, zestawień chronologicznych ułożonych chaotycznie, bez metody i nie wolnych od rażących błędów, świadomych tendencji, zaprawionych ultrakatolickim światopoglądem (w przeciwieństwie do wolnomyślicielskich lat w Liceum Krzemienieckim) i opacznymi poglądami na dawne dzieje Polski. Również i styl tych książek jest ciężki i napuszony. Prace I-ego są kompilacyjne, oparte na przestarzałej literaturze historycznej; nowsza, od Lelewela począwszy, była mu obca. Mimo tych braków prace I-ego były i są często cytowane w literaturze historycznej, gdyż przytaczają lub też powołują się na niedostępny lub nieistniejący dziś materiał archiwalny. Wielotomowe częstokroć swe wydawnictwa publikował I. pod pseudonimami przeważnie poza granicami zaboru rosyjskiego (Lwów, Kraków, Poznań, a nawet Paryż). W okresie powstania styczniowego pisywał korespondencje do „Czasu”, pt. O stosunkach i nadziejach za granicą, przesiąknięte klerykalizmem i nietolerancją. Był zdecydowanie przeciwny powstaniu, uważał bowiem, że każda rewolucja niesie zalążki przewrotu społecznego; wychwalał natomiast złotą wolność szlachecką i system pańszczyźniany, a nawet w ciemnocie religijnej i umysłowej dostrzegał twórcze pierwiastki ładu społecznego i gwarancji jego trwałości.

Początki działalności pisarskiej I-ego sięgają lat 50-tych XIX w., kiedy to ukazała się jego pierwsza książka pt. Matka Boska na Jasnej Górze Częstochowskiej. Królowa Korony Polskiej. Pamiątka z pielgrzymki odbytej w r. p. 1848 (Paryż 1852). Odtąd co kilka lat opuszczały prasę drukarską nowe pozycje, jak np. Wiadomość historyczna o Zgromadzeniu XX Bazylianów w Humaniu („Czas” dod. mies. 1857), Wspomnienia narodowe (Paryż 1861), Rozmowy o polskiej koronie. T. 1–2 (Kr. 1873), Wizerunki Rzpltej Polskiej. T. 1–2 (Kr. 1891), Pamiątki polskie z różnych czasów. T. 1–2 (Kr. 1892), Listki wichrem do Krakowa z Ukrainy przyniesione. Wyd. 2., T. 1–3 (Kr. 1900–3), Wspomnienia polskich czasów dawnych i późniejszych. T. 1–2 (Kr. 1894). Dochody z części tych wydawnictw przeznaczył autor na świętopietrze; skarb papieski niewiele miał jednak z tego dochodu, gdyż, jak pisze Lipkowski, «cały nakład leży do tej pory nierozprzedany w Krakowie». I. był kawalerem i ostatnim z rodu; zmarł 7 VII 1903 r. i został pochowany w Białopolu na Ukrainie. Cały majątek oraz zbiory (biblioteka, galeria obrazów) zapisał Żmigrodzkim, synom Czeczelówny, wnuczki swej siostry.

Estreicher; Maliszewski, Bibliografia pamiętników; W. Enc. Ilustr.; Podr. Enc. Kośc.; Janowski L., Słownik bio-bibliograficzny dawnego Uniw. Wil., Wil. 1939 s. 159–60; Boniecki; – Nowakowski E., Przegląd 50-letniej pracy literackiej Eu… Helleniusza, Rzym 1902; Trembecki A., Zestawienie przedmiotów w dziełach E. Helleniusza, Kr. 1900; – Janowski L., Rec. Listków, „Kwart. Hist.” 1903 s. 685–91; Koneczny F., Rec. Wizerunków, „Kwart. Hist.” 1892 s. 855–60; – Lipkowski L., Moje wspomnienia 1849–1912, Kr. 1913; – „Czas” 1903 nr 206; Janowski L., E. I., „Kraj” 1903 nr 38 s. 4; „Kwart. Hist.” 1903 s. 510–1.

Red.