Stulgiński Ferdynand Józef Tomasz (1819–1892), ksiądz rzymskokatolicki, działacz bractw trzeźwości na Żmudzi, zesłaniec.
Ur. 19 XII we wsi Januszkajcie (pow. szawelski), pochodził ze szlachty «narodowości żmudzkiej», był synem Józefa Leona, radcy tytularnego w Urzędzie Heraldycznym gub. kowieńskiej, sekretarza w kancelarii marszałka powiatowego, i Marianny z Łukaszewiczów. Bratem S-ego był Sylwan, właściciel folwarku w pow. szawelskim, adwokat, który opiekował się rodzinami oraz majątkami zesłańców i uwięzionych za udział w powstaniu styczniowym. Bratem przyrodnim S-ego był Ignacy Ksawery, dzierżawca majątku Omole w pow. szawelskim, uczestnik powstania styczniowego i więzień twierdzy w Kownie, ojciec Antoniego (zob.).
S. wstąpił w r. 1838 do Diecezjalnego Seminarium Duchownego Żmudzkiego w Worniach; był tam kolegą m.in. Aleksandra Bereśniewicza. Po ukończeniu trzyletniego kursu studiował od sierpnia 1841 w Akad. Duchownej w Wilnie (przeniesionej w r. 1842 do Petersburga). Studia ukończył w r. 1845 ze stopniem magistra św. teologii. Dn. 10 III t.r. otrzymał święcenia kapłańskie i latem wrócił na Żmudź, gdzie 3 IX został mianowany profesorem śpiewu chóralnego i obrzędów religijnych oraz ekonomem w Seminarium Duchownym w Worniach. Współpracował z profesorem teologii dogmatycznej i języka łacińskiego Bereśniewiczem oraz rektorem Seminarium ks. Maciejem Wołonczewskim. Zwolniony z obowiązków w Seminarium w r. 1850, objął probostwo kościoła św. Mateusza w Oniksztach w dekanacie uciańskim (pow. wiłkomierski). Po śmierci ks. Piotra Staszewicza, w styczniu 1858, został mianowany w jego miejsce dziekanem uciańskim. Od r. 1859 pełnił także, związaną z urzędem dziekana, funkcję cenzora kazań ogłaszanych przez podległych mu proboszczów.
Dzięki znajomości języka litewskiego S. miał dobry kontakt z wiernymi w swej parafii w Oniksztach. Był zamiłowanym myśliwym. Kiedy w r. 1858 z inicjatywy bp. żmudzkiego Wołonczewskiego rozpoczęto w diecezji prowadzenie akcji przeciw pijaństwu, włączył się do tego ruchu, a w swej parafii założył bractwo trzeźwości. Działalność S-ego wywoływała protesty dzierżawców karczm i szynków oraz ziemian, czerpiących zyski z propinacji. S. wielokrotnie donosił biskupowi o trudnościach w zwalczaniu nałogu, przestrzegał przed donosami na siebie i innych duchownych. Niezależne bractwa trzeźwości wzbudziły też podejrzenia władz rosyjskich i w grudniu 1861 został S. wezwany na przesłuchanie. Nie zaprzestał jednak działalności; 2 II 1862, podczas nabożeństwa w święto Matki Boskiej Gromnicznej, odnowił w parafii przysięgę życia w trzeźwości. W rezultacie w lutym t.r. został przesłuchany po raz drugi; zarzucono mu wrogość wobec rządu, podburzanie włościan, podejrzane spotkania z okolicznym ziemiaństwem, patriotyczne śpiewy w kościele i rozpowszechnianie wydawnictw w języku litewskim. Zapewne po tym przesłuchaniu został objęty dozorem policyjnym, a gubernator kowieński G. von Krüger zażądał od biskupa przeniesienia S-ego «za buntowanie ludu przeciw władzy i Żydom» do innej parafii. S. w liście do biskupa z 3 IV donosił, że w wyniku jego działalności opustoszały we wsi i okolicy karczmy oraz domy zajezdne. Jesienią parafianie oniksztyńscy na pamiątkę przysięgi życia w trzeźwości wznieśli krzyże przy drogach wjazdowych do miasteczka. W tej sprawie minister spraw wewnętrznych P. Wałujew wystosował 18 XII list do bp. Wołonczewskiego, nazywając tę uroczystość nielegalną.
Po wybuchu powstania na Litwie S. został pod koniec kwietnia 1863 aresztowany; więziony był w Wiłkomierzu, a następnie w Wilnie. Wileńska komisja śledcza oskarżyła go o namawianie parafian do udziału w powstaniu, w tym o odczytanie w kościele w Oniksztach z ambony (19 IV t.r.) manifestu Rządu Narodowego oraz przyprowadzenie powstańców do znajdującego się niedaleko miasteczka obozu ks. Antoniego Mackiewicza w Teresborze. Jednak w liście do Wołonczewskiego z kwietnia (a więc zapewne jeszcze sprzed aresztowania) S. przedstawił odmienną wersję wydarzeń: odczytania manifestu miał odmówić, po czym został przez ks. Mackiewicza aresztowany i uprowadzony do obozu w Teresborze, gdzie naczelnik sił zbrojnych w woj. kowieńskim Zygmunt Sierakowski rozkazał mu podporządkować się powstańcom; wypuszczony, miał S. poinformować władze rosyjskie o przebiegu wydarzeń. W śledztwie zaprzeczał wszystkim zarzutom, a dowodów jego winy nie znaleziono. Mimo to, z rozkazu dowódcy Wileńskiego Okręgu Wojennego gen.-gubernatora M. Murawiowa został 31 VIII oddany w Wilnie pod sąd wojenny. Nie pomogła interwencja bp. Wołonczewskiego (list do Murawiowa z 6 IX), 26 IX sąd wojenny zaliczył S-ego do II kategorii przestępców politycznych i skazał na pozbawienie «godności kapłańskiej i wszystkich praw stanu oraz zesłanie do katorgi w zakładach na osiem lat». Wyrok zatwierdził Tymczasowy Audytoriat Polowy 27 XI, dodając konfiskatę majątku S-ego na rzecz skarbu państwa. Natomiast kilkakrotnie ponawiane żądania rosyjskiej administracji, by godności kapłańskiej pozbawiły S-ego także władze duchowne, bp Wołonczewski pozostawił bez odpowiedzi.
Prawdopodobnie na początku stycznia 1864 został S. wysłany z Wilna przez Tobolsk, Tomsk i Krasnojarsk do Irkucka, gdzie dotarł w kwietniu t.r. Na podstawie decyzji gen.-gubernatora Syberii Wschodniej M. S. Korsakowa z 3 X miał odbywać karę w kopalniach i zakładach nerczyńskiego okręgu górniczego w obwodzie zabajkalskim. Jednak wskutek pomyłki urzędników został skierowany do warzelni soli w Usolu pod Irkuckiem, gdzie «roboty rządowe» dla zesłańców pochodzenia inteligenckiego i szlacheckiego były niezbyt uciążliwe. S. przybył do Usola 12 IV i zamieszkał wraz z rodzinami Antoniego Jeleńskiego i Aleksandra Oskierki. Na zesłaniu otrzymywał od władz duchownych diec. żmudzkiej zapomogę w wysokości 100 rb. rocznie, wysyłaną mu przez jego następcę, proboszcza w Oniksztach. Dn. 25 V 1868, na mocy Najwyższego Mani festu został zwolniony i przeniesiony na osiedlenie do Tunki w gub. irkuckiej, gdzie skupiono zesłanych księży. Podobnie jak w Usolu zajmował się tam ogrodnictwem i uprawą tytoniu. Wybrany w Tunce na starostę, reprezentującego zesłańców wobec władz rosyjskich, poparł pomysł ofiarowania komendantowi Tunki pamiątkowego pierścienia, co wzbudziło protest niektórych zesłańców. W r. 1873 otrzymał zezwolenie MSW na wyjazd do Rosji europejskiej i zamieszkanie pod dozorem policji w gub. jekaterynosławskiej; wyjechał tam na koszt własny. W wyniku zabiegów siostry, mieszkającej w gub. kowieńskiej, pod koniec grudnia 1875 uzyskał zgodę na wyjazd do Mitawy. Osiadł na plebanii tamtejszego kościoła, znajdując się nadal pod dozorem policyjnym. Przestał wtedy otrzymywać pieniądze od proboszcza w Oniksztach. Od r. 1881 administrator diec. żmudzkiej bp Bereśniewicz bezskutecznie interweniował u władz o zezwolenie na zamieszkanie S-ego w gub. kowieńskiej. W r. 1884 zdjęto ze S-ego dozór policyjny i zezwolono mu na zamieszkanie w wybranym miejscu Rosji, jednak z wyjątkiem Litwy i Król. Pol. Wg Dep. Spraw Duchownych Obcych Wyznań zamieszkał w r. 1884 w gub. smoleńskiej. W poł. r. 1889 car Aleksander III przywrócił mu godność duchowną i S. objął obowiązki wikarego w kościele katolickim p. wezw. Narodzenia NMP (obecnie Niepokalanego Poczęcia NMP) w Smoleńsku. Zmarł na apopleksję 11 II 1892 w Smoleńsku, został pochowany 13 II na tamtejszym cmentarzu katolickim.
S. występuje w powieści Józefa Weyssenhoffa pt. „Soból i panna” (W. 1911 rozdz. X).
Brensztejn M., Bractwa trzeźwości na Litwie, głównie w diecezji żmudzkiej, 1858–1863, Wil. 1918 s. 10–11, 20–1; Fajnhauz D., 1863. Litwa i Białoruś, W. 1999 (dot. Ignacego Stulgińskiego); Gieczys K., Bractwa trzeźwości w diecezji żmudzkiej w latach 1858–1864, Wil. 1935; Janik M., Wołyniacy na Syberii, „Roczn. Wołyński” (Równe) T. 2: 1931 s. 32; Pietrzak J. S., Księża powstańcy 1863, Kr. 1916 s. 97; – Czetwertyński W., Na wozie i pod wozem (1837–1917), P. [1939] s. 217–18; Directorium horarum canonicarum et missarum pro dioecesi Telsensi in annum Domini…, Vilnae 1846–63; Giller A., Spis Polaków będących w Usolu, 1866–1868, [P.] 1872 s. 176; Iwański A., Pamiętniki 1832–1876, Oprac. W. Zawadzki, W. 1968; Kalinowski J., Listy 1856–1877, Oprac. C. Gil, L. 1978 I cz. 1; tenże, Wspomnienia 1835–1877, Oprac. R. Bender, L. 1965; Kubicki, Bojownicy kapłani, Cz. 1 t. 1–3, Cz. 2 t. 1–4, Cz. 3; Kulaszyński M., Trzy pisma z wygnania, Lw. 1892 s. 83; Lasocki W., Wspomnienia z mojego życia, Oprac. M. Janik, F. Kopera, Kr. 1934 II 142, 203, 216, 308 (fot. 66); [Nowakowski W.] E. z S., Wspomnienie o duchowieństwie polskim znajdującym się na wygnaniu w Syberii, w Tunce, P. 1875 s. 29–31, 36, 49; Ordo divini officii et missarum pro archidioecesi Mohiloviensi in annum Domini 1891, Wil. 1890 s. 210, 272; Političeskaja zsylka v Rossii. Nerčinskaja katorga, Red. L. M. Goriuškin, Novosibirsk 1987 I 160–1; Radwan M., Rejestr duchownych katolickich na zesłaniu w Rosji w XIX wieku według Departamentu Wyznań Obcych carskiego MSW, w: Epilog styczniowej insurekcji 1863 roku, Red. E. Niebelski, L. 2006 s. 284; Valančius M., Namų užrašai, Oprac. A. Prašmantaite, Vilnius 2003 s. 46, 378, 590 (wyjątki z M. Wołonczewskiego, „Rozmaite wiadomości zebrane”, „Pamiętnik domowy”); [Żyskar J. F.] X. Ahasfer, Tunka. Opowiadanie o wsi Tunka, gdzie było na wygnaniu przeszło 150-ciu księży, oparte na wspomnieniach naocznych świadków i odnośnych dokumentach, W. 1929 s. 86, 170 (na podstawie „Wspomnienia” W. Nowakowskiego); – „Przegl. Pol.” 1875 z. 2 s. 238–56; – Gosudarstvennyj archiv Rossijskoj Federacii w Moskwie: F. 24 op. 3, 1763 vol. 33a t. 1 k. 255v–6, op. 12 vol. 253 k. 157v–8, F. 109, 1. eksp., 1863 vol. 23 cz. 416 k. 2, 1864, op. 39, vol. 265 k. 77, 117, 132, 162, 1865 vol. 164 k. 26v, 1880 vol. 23 k. 186; Lietuvos nacionalinė Martyno Mažvydo biblioteka w Wil.: Dział Rękopisów i Starej Książki, F. 42/1 k. 40, F. 90/76 k. 33v–4, F. 90/78 k. 64v–5, F. 90/79, F. 150/41 k. 1–1v, F. 150/67 k. 6, 11, F. 150/114 k. 1, F. 150/103 k. 1; Lietuvos valstybės istorijos archyvas w Wil.: F. 438 op. 1 vol. 243, F. 669 op. 1 vol. 2161 k. 151 (metryka chrztu), op. 2 vol. 303, op. 3 vol. 842, F. 1135 op. 23 vol. 220, F. 1248 op. 1 vol. 79; L’vivs’ka naukova biblioteka im. V. Stefanyka we Lw.: F. Ossolińskich, vol. 4533 k. 119, vol. 4535 k. 71; Rossijskij gosudarstvennyj istoričeskij archiv w Pet.: F. 1286 op. 34 vol. 1096 k. 103v, vol. 1140 k. 1, 3–4, 5, 6–7, 11, 12, 13–14, 18, 19, op. 50 vol. 478 k. 776v–7; Vilniaus universiteto biblioteka w Wil.: F. 4–36133 (A–2799) „Kronika kościoła parafialnego w miasteczku Oniksztach […] 1849”; – Informacje o. Ptolemeusza Kuczmika z zakonu braci mniejszych ze Smoleńska (akt zgonu S-ego).
Anna Brus