Remak Robert (1815–1865), histolog, embriolog, elektroterapeuta, profesor fizjologii na uniwersytecie berlińskim. Ur. 26 VII w Poznaniu, w rodzinie żydowskiej, był synem Salomona, drobnego kupca, i jego żony (nieznanego imienia) z domu Caro.
R. ukończył w r. 1833 Królewskie Gimnazjum (od r. 1834 Gimnazjum Św. Marii Magdaleny) w Poznaniu. Wyjechał następnie do Berlina na studia medyczne. Otaczał się tam Polakami i – jak pisze M. Motty – «sam się Polakiem mianował». Podczas studiów zajmował się badaniami mikroskopowymi pod kierunkiem profesora fizjologii J. Müllera i jego rozprawa napisana w r. 1835 została nagrodzona. Pracował również w Klinice Okulistycznej J. Ch. Jungkena, przy sekcjach u R. Froriepa i w Klinice Dziecięcej S. F. Bareza. U Bareza prowadził badania nad strupniem woszczynowym (Porrigo Lupinosa W.), których wyniki w r. 1836 zakomunikował koledze Ksaweremu Hubemu, a ten w rozprawie doktorskiej (1837) powołał się na nie. Również w r. 1836 ukazała się pierwsza praca drukowana R-a pt. Vorläufige Mittheilung mikroskopischer Beobachtungen über dem inneren Bau der Cerebrospinalnerven und über die Entwickelung ihrerer Formelemente („Archiv für Anatomie, Physiologie und Wissenschaftliche Medizin” 1836), która zwróciła uwagę na młodego badacza. Wileńska Akademia Medyko-Chirurgiczna chcąc pozyskać R-a na katedrę fizjologii poleciła Józefowi Mianowskiemu skontaktować się z R-iem w r. 1837 w czasie podróży zagranicznej. Tymczasem R. ogłaszał dalsze badania nad anatomią i histologią układu nerwowego w „Notizen aus der Natur- und Heilkunde” (1837, 1838). Wyniki swoich badań przedstawił dn. 30 I 1838 w rozprawie pt. Observationes anatomicae et microscopicae de systematis nervosi structura (Berolini 1838) uzyskując stopień doktora medycyny i chirurgii. Uzupełnioną rozprawę wydał w języku polskim po skonsultowaniu polskiej terminologii medycznej z Józefem Majerem i Fryderykiem Skoblem pt. O budowie nerwów i zwojów nerwowych (,,Pam. Tow. Lek. Warsz.” 1839).
Ponieważ przed R-iem jako Żydem kariera naukowa w Niemczech była ówcześnie zamknięta, Aleksander Humbold starał się dla niego we wrześniu 1839 u ministra oświaty i prezydenta Akademii Nauk w Petersburgu S. S. Uwarowa o wakującą katedrę fizjologii w Wilnie, władze rosyjskie nie udzieliły jednak zgody z tych samych względów. Tymczasem R. w pracy Zur Kenntniss von der pflanzlichen Natur der Porrigo Lupinosa W. („Medizinische Zeitung” 1840 nr 16) upomniał się o swój priorytet w odkryciu grzybiczej natury tego schorzenia przytaczając cytat z rozprawy Hubego. Ogłosił m. in. Uwagi nad wskazaniami do wyniszczania wyrośli rakowych i nierakowych („Pam. Tow. Lek. Warsz.” 1841). Pod jego kierownictwem została przetłumaczona praca J. H. Schmidta pt. „Nauka położnicza dla akuszerek w Państwie Król.-Pruskiem” (Berlin 1841); jednak Adam Wrzosek przypuszcza, że R. tłumaczenia wcale nie sprawdzał, gdyż zawiera ono dużo błędów. W l. 1843–7 R. był asystentem w Klinice Terapeutycznej J. L. Schönleina i prowadził tam badania patologiczne i embriologiczne; ogłosił Diagnostische und pathogenetische Untersuchungen in der Klinik des Geh. Raths Dr Schönlein… (Berlin 1845). W publikacji tej wycofał się z priorytetu odkrycia grzybiczej istoty strupnia woszczynowego na korzyść Schönleina. Schwannowie przypuszczają, że uczynił to dla pozyskania poparcia Schönleina w sprawie otrzymania docentury. Dopiero 23 V 1847 habilitował się jako pierwszy prywatny docent – Żyd na uniwersytecie berlińskim po uzyskaniu specjalnego pozwolenia królewskiego. Dn. 19 III 1848 R. starał się u króla pruskiego o zwolnienie Polaków więzionych za spiski 1846 r. Dn. 5 XII 1849 Wydział Lekarski UJ uchwalił, by powołać R-a na katedrę anatomii patologicznej, patologii ogólnej i semiotyki, jednak R. odmówił (w liście z 28 XI 1850), tłumacząc się, że jeszcze przez rok będzie zajęty badaniami. W r. 1859 został profesorem nadzwycz. w Berlinie.
Do głównych zasług R-a należy opisanie włókna nerwowego bez osłonki rdzeniowej (włókno Remaka), wypustki nerwowej osiowej (akson), zwoju nerwowego w sercu żaby (zwój Remaka), który należy do układu warunkującego automatyzm pracy serca; opisanie 3 listków zarodkowych i ich znaczenia dla rozwoju tkanek i układów organizmu, ugruntowanie teorii komórkowej Schleidena-Schwanna; zastosowanie prądu elektrycznego do leczenia schorzeń nerwowych. O wynikach badań nad działaniem prądu elektrycznego na mięśnie i nerwy R. przekazywał Akademii Umiejętności w Paryżu komunikaty pisemne lub wygłaszał odczyty. W r. 1864 w Szpitalu Charité w Paryżu przeprowadzał doświadczenia i miał odczyty przed komisją specjalną, odczyty te ukazały się pt. Application du courant au traitement des névroses (Paris 1865). Zabiegał bezskutecznie o utworzenie w Szpitalu Charité specjalnego działu, w którym mógłby prowadzić elektroterapię. W Berlinie jako elektroterapeuta cieszył się wielkim wzięciem, ale ściągnęło to na niego wiele przykrości ze strony kolegów. Do ważniejszych prac R-a należą: Über ein selbständiges Darmnervensystem (Berlin 1847), Untersuchungen über die Entwicklung der Wirbeltiere (Berlin 1850–5), Über die methodische Elektrisierung gelähmter Muskeln (Berlin 1855), Über Galvanisierung motorischer Nerven (Berlin 1856), Galvanotherapie der Nerven- und Muskelkrankheiten (Berlin 1858) przełożone na francuski w r. 1860. R. pisał prawie wyłącznie po niemiecku, po polsku publikował tylko pierwsze prace. Był m. in. członkiem Tow. Lekarskiego Warszawskiego (1839) i Tow. Lekarskiego Wileńskiego (1848). Zmarł 29 VIII 1865 na skutek wąglika w Kissingen, dokąd się udał dla wypoczynku.
Z małżeństwa z córką bankiera Meyera miał R. syna Ernsta Juliusa (1849–1911), profesora neurologii, i córkę Natalię, zamężną za Oswaldem Greulichem, nauczycielem śpiewu.
Bieliński, Stan nauk lek., Konopka, Pol. bibliogr. lek., IX; Wojtkowski, Bibliogr. historii Wpol., I 204; Enc. Org.; Enc. Org. (1898–1904); Enc. Ultima Thule; Ilustr. Enc. Trzaski; W. Enc. Powsz. (PWN) (tu wymieniony jako niemiecki uczony); Allg. Dt. Biogr.; Biogr. Lexikon d. hervorr. Ärzte; Dzierżanowski R., Słownik chronologiczny dziejów medycyny i farmacji, W. 1983; Kośmiński, Słown. lekarzów; Wpol. Słown. Biogr.; – Chorążycki B., Stulecie epokowej pracy wielkiego lekarza i przyrodnika, „Warsz. Czas. Lek.” R. 14: 1937 nr 35 s. 653–6 i osobno W. 1937 (fot.); Gąsiorowski L., Zbiór wiadomości do historyi sztuki lekarskiej w Polsce od czasów najdawniejszych aż do najnowszych, P. 1855 IV; Girsztowt P., Robert Remak, „Tyg. Illustr.” T. 13: 1866 nr 330 s. 25–6 (fot.), nr 331 s. 39; Heppner A., Herzberg I., Aus Vergangenheit und Gegenwart der Juden und der jüdischen Gemeinden in der Posener Landen, Koźmin-Bydgoszcz-Wr. 1904–29 s. 873; Herman E., Historia neurologii polskiej, Wr. 1975; tenże, Neurolodzy polscy, W. 1958; Higier H., W sprawie stulecia pracy wielkiego lekarza i przyrodnika Roberta Remaka z Poznania słów kilka, „Warsz. Czas. Lek.” R. 14: 1937 nr 39 s. 734–6 i osobno W. 1937; Konopacki M., Histoire de la cytologie et de l’histologie en Pologne, et la part les Polonais dans le développement de ces sciences au delà des frontières polonaises, „Folia Morphologica” T. 3 :1931 nr 2–3 t. 108–10 (fot.); Kronthal A., Die Beziehungen Robert Remaks zum Polentum, „Deutsche Wissenschaftl. Zeitschr. für Posen” 1933 nr 25 s. 123–30 i osobno P. 1933; Kusztelak G., Polacy na studiach lekarskich w Berlinie (1810–1918), „Arch. Hist. Med.” T. 35: 1972 nr 1–2 s. 112; Schwann J., Schwann S., Losy odkrycia woszczynowca (Trichophyton Schönleini, Achorion Schönleini) przez Roberta Remaka, „Roczniki Pomor. Akad. Med.” T. 9: 1963 s. 161–7; Seyda B., Dzieje medycyny, W. 1973; Szumowski W., Historia medycyny, W. 1961; Wrzosek A., Jeszcze o polskości Roberta Remaka, „Arch. Hist. Med.” T. 20: 1957 nr 1–2 s. 147–50; tenże, Stosunek Roberta Remaka do nauki polskiej i społeczeństwa polskiego, „Arch. Hist. i Filoz. Med.” T. 3: 1925 nr 2 s. 173–87; Ziembicki W., Zarys rozwoju nauk lekarskich w Polsce, W. 1958 s. 48, 49; – Motty M., Przechadzki po mieście, W. 1957; – „Berliner Klinische Wochenschrift” T. 2: 1865 nr 36 s. 372; „Deutsche Klinik” T. 17: 1865 nr 44 s. 413–14; „Przegl. Lek.” T. 4: 1865 nr 37 s. 296; Tyg. Illustr.” T. 13: 1866 nr 329 s. 21; „Wiener Med. Presse” T. 37: 1865 nr 37 s. 915; – Gł. B. Lek.: Zbiory specjalne, kartoteka Ziembickiego.
Teresa Ostrowska