Stachowski Franciszek Ksawery (1790–1850), jezuita, rektor seminarium duchownego w Dublinie, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, kanonik kapituły katedralnej krakowskiej. Ur. 5 II, pochodził z rodziny szlacheckiej osiadłej w pow. mścisławskim.
Kształcił się S. najpierw u jezuitów w Połocku, a następnie wstąpił 10 IX 1803 do zakonu w Dyneburgu. W l. 1806–9 studiował filozofię w Akad. Potockiej. W l. 1809–10 uczył w infimie i języka rosyjskiego w Witebsku, w l. 1810–11 – w infimie i języka niemieckiego w Orszy, następnie języka niemieckiego i francuskiego w Petersburgu, gdzie przebywał w otoczeniu metropolity mohylewskiego Stanisława Siestrzeńcewicza. W l. 1814–18 studiował teologię w Połocku. Tam też w r. 1816 otrzymał święcenia kapłańskie i w r. 1818–19 uczył retoryki w szkole jezuickiej. W „Miesięczniku Połockim” (T. 1: 1818) ogłosił Rozbiór dzieła Stanisława Sokołowskiego pod napisem „Partitiones ecclesiasticae” oraz życiorys bp. krakowskiego Filipa Padniewskiego wraz z wyjątkami z jego prac teologicznych. Po uzyskaniu (w r. 1818 lub 1819) doktoratu z filozofii oraz teologii wykładał tamże prawo cywilne i dyplomatykę. Trzecią probację, czyli roczny okres przygotowania przed złożeniem ostatnich ślubów zakonnych, odbył w Witebsku, ale ich ostatecznie nie złożył. Uczył tam literatury klasycznej (humaniora).
Po wydaleniu jezuitów z Rosji w r. 1820 wyjechał S. do Dublina w Irlandii, gdzie został rektorem seminarium duchownego. Potem odbył podróż po Italii, Francji oraz Niemczech i w r. 1823 przybył do Galicji, gdzie w l. 1824–5 był profesorem Pisma Świętego u jezuitów we Lwowie. Z początkiem 1826 zgłosił się do konkursu na katedrę teologii dogmatycznej w UJ. Popierał go bp krakowski Jan Paweł Woronicz, patentu na profesora jednak S. nie otrzymał, zapewne z powodu swej przynależności zakonnej; protekcję biskupa zawdzięczał po części swemu powinowactwu z nim (bratanica biskupa, Maria, wyszła za Józefa Stachowskiego). Już jako ksiądz diecezjalny został osobistym sekretarzem bp. Woronicza oraz kaznodzieją katedralnym w Krakowie. «Był to człowiek zręczny – pisał życzliwy S-emu bp Ludwik Łętowski – miał głowę dobrą, bywalec po świecie, mówił kilkoma językami, pisał po łacinie przewybornie». Bp Woronicz korzystał z jego pomocy w korespondencji m.in. z nuncjaturą wiedeńską i zlecał zadania wymagające obycia towarzyskiego, np. w maju 1827 oprowadzał S. po apartamentach biskupich Klementynę Tańską (późniejszą Hoffmanową), pokazując jej zgromadzone tam «pamiątki narodowe». Na pogrzebie Woronicza (1829) miał kazanie („Kazania i mowy z powodu uroczystego pogrzebu śp. J.W. Jana Pawła Woronicza…”, Kr. 1830 i osobno pt. Kazanie przy złożeniu zwłok…, Kr. 1829). Z czasem otrzymał S. probostwo w Wawrzeńczycach, potem w Chrzanowie. Już jako dziekan kolegiaty p. wezw. Wszystkich Świętych, pod rządami nowego bp. Karola Skórkowskiego, wygłosił 26 XI 1832 mowę pogrzebową o Janie Śniadeckim podczas ceremonii żałobnych w kościele św. Anny (Mowa w czasie żałobnego nabożeństwa…, Kr. 1832). Należał do Tow. Naukowego Krakowskiego (TNK) i na jego posiedzeniu w r. 1833 wygłosił referat O wpływie religii chrześcijańskiej na wzrost i postępy sztuk pięknych („Roczn. Tow. Nauk. Krak.” T. 2: 1843).
Dn. 10 VI 1835 objął S. w drodze konkursu katedrę nauki religii, pedagogiki oraz języka greckiego na Wydz. Filozoficznym UJ; w r.n. wszedł z prezenty uniwersyteckiej do kapituły katedralnej na kanonię Krzeszów (instalowany 9 VIII). W konsystorzu krakowskim pełnił obowiązki sędziego (surrogata) i egzaminatora prosynodalnego. W kapitule był także prokuratorem generalnym. Dn. 18 III 1837 uzyskał na UJ tytuł doktora filozofii. Jesienią t.r. wszedł w skład komisji do zredagowania statutu TNK. W r. 1839 razem z ks. Janem S. Przybylskim sporządził inwentarz skarbca katedralnego. T.r. w TNK przedstawił Rys życia i prac naukowych śp. Stanisława de Bohusz Siestrzeńcewicza… („Roczn. Tow. Nauk. Krak.” T. 1 s. 166–81). W r.n. został prepozytem kolegiaty św. Floriana (12 tys. złp. rocznego dochodu). Od tego czasu zaczął zaniedbywać obowiązki profesorskie na UJ. W r. 1842 «znudzony uczeniem» (Fryderyk Hechel) i zagrożony usunięciem z katedry, sam podał się do dymisji, zatrzymując kanonię i prepozyturę. W l. 1843–9 pełnił ponadto funkcję cenzora ksiąg i prowizora domu księży emerytów przy kościele św. Marka. W r. 1846 dzięki protekcji Maurycego Deyma, komisarza rządowego austriackiego w Krakowie, został archiprezbiterem kościoła Mariackiego i dziekanem miejskim. Dn. 29 IV 1848, po zbombardowaniu miasta przez Austriaków, celebrował manifestacyjny pogrzeb 17 zmarłych z ran. We wrześniu t.r. po kilkakrotnych wezwaniach Józefa Brodowicza, komisarza rządowego do instytutów naukowych krakowskich, zrzekł się probostwa św. Floriana, nieprawnie posiadanego równolegle z archiprezbiteriatem mariackim. Zmarł 22 X 1850 wskutek zaczadzenia. Tablicę epitafijną w kaplicy Przemienienia Pańskiego w Bazylice Mariackiej w Krakowie ufundował S-emu brat, Stanisław, mjr wojsk rosyjskich.
Opinie współczesnych o S-m były różne, dla jednych był wzorowym i pobożnym kapłanem, inni zarzucali mu niedbalstwo w wykonywaniu obowiązków i wygórowane ambicje.
Pośmiertnie ukazało się dokonane przez S-ego tłumaczenie z języka greckiego dziełka Plutarcha „O wychowaniu młodzieży” (Kr. 1853).
Estreicher w. XIX; – Długopolski E., Katalog kościoła N. P. Maryi w Krakowie, „Teka grona konserwatorów Galicji Zachodniej” T. 6: 1916; – Enc. Jezuitów, s. 636; Enc. Kośc., XXVI; Grzebień L., Słownik jezuitów polskich 1564–1990, Kr. 1993 X; Podr. Enc. Kośc., XXXVII/VIII; PSB (Przybylski Jan Stanisław); Słown. Pol. Teologów Katol., IV (H. E. Wyczawski, bibliogr.); – Hauser Z., Podróże po cmentarzach Ukrainy – dawnej Małopolski Wschodniej, W. 1998; Łętowski, Katalog bpów krak., IV 76–7; – Bąkowski K., Kronika krakowska 1796–1848, Kr. 1909 III; Glemma T., Wydział Teologiczny Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kr. 1949 s. 66, 68, 94–8, 104, 132–3, 136, 145, 154, 193, 200; Kanior M., Wydział Teologiczny w dziejach Uniwersytetu Krakowskiego (1780–1880), Kr. 1998; Rederowa D., Z dziejów Towarzystwa Naukowego Krakowskiego 1815–1872, Kr. 1998; Urban J., Kanonie akademickie krakowskiej kapituły katedralnej (1795–1945), Kr. 1997 s. 120–1; Załęski, Jezuici, V cz. 1–2; – Conspectus studiorum in Academia Polocensi Societatis Jesu a 15. Septembris anni 1819 ad 15. Julii anni 1820, Polociae [b.r.w.]; Elenchus universi clerii Dioeceseos Kielcenso-Cracoviensis, Cracoviae 1845 s. 2, 5; toż 1846 s. 2; toż 1847 s. 2–3; toż 1850 s. 1; Index lectionum in Universitate litteraria Jagellonica Cracoviensi, Cracoviae 1836–1842/3; – Brodowicz M. J., Ważniejsze dokumenta odnoszące się do swojego udziału w sprawach i losach zakładów naukowych b. W. M. Krakowa i jego Okręgu, Kr. 1874 s. LV–LVII, 31; Człowiek nauki taki, jakim był. Pamiętnik profesora Uniw. Jagiellońskiego Fryderyka Hechla, Wyd. W. Szumowski, Kr. 1939 II 50–2, 87–8; Girtler K., Opowiadania, Kr. 1971 I–II; [Giżycki M.] J. G., Materiały do dziejów Akademii Połockiej…, Kr. 1905; Grabowiecki J., Moje wspomnienia w emigracji, [Oprac.] E. H. Nieciowa, W. 1970; Hechel F., Kraków i Ziemia Krakowska w okresie Wiosny Ludów. Pamiętniki, Wyd. H. Barycz, Wr. 1950; Łętowski L., Wspomnienia pamiętnikarskie, Wyd. H. Barycz, Wr. 1952 s. 241; Piechowie Z. i R., Dziewiętnastowieczne inskrypcje nagrobne z kościoła p.w. Wniebowzięcia N. P. Maryi (Mariackiego) w Krakowie, „Nasza Przeszłość” T. 62: 1984 s. 173, 183; Prek F. K., Czasy i ludzie, [Oprac.] H. Barycz, Wr. 1959; – Arch. Bazyliki św. Floriana w Kr.: Liber memorabilium Ecclesiae Collegiatae S. Floriani M. Clepardiae ad Cracoviam site, 1882; Arch. Kapituły Katedralnej na Wawelu: Acta actorum t. 28a, p. 1, 2v., 6v., 11v., 21, 27, 32v., 43, 55v., 71v., 88v., 91, 94v., 98v., 104, 117, 119v.; Arch. Prow. Mpol. TJ w Kr.: Cathalogus personarum et officiorum Societatis Jesu in Alba Russia 1797–1809, nr 1757 – II, Cathalogus sociorum et officiorum Societatis Jesu in Imperio Russiaco 1809–1820, Polociae nr 1757 – III; Arch. UJ: rkp. S I 393, WT I 3; B. Jag.: rkp. 7913 III t. 2 k. 102–3; B. Narod.: rkp. II 7861 t. 9 k. 243; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 7931.
Wacław Kolak