Stateczny Franciszek, w zakonie Euzebiusz, pseud. Korczewski, Tow. Korczewski, Ksiądz, Ksiądz z..., Sta..., Staropolanin, Vitoslavich, krypt. E.S., F.S. (1864–1921), franciszkanin, historyk Kościoła i zakonu, teolog, autor prac filozoficznych i homiletycznych, pisarz śląski, publicysta.

Ur. 1 X w Witosławicach (pow. Koźle), pochodził z chłopskiej rodziny Korczewskich, noszącej od XIX w. dodatkowe nazwisko Stateczny. Był synem Franciszka, rolnika, i Pauliny z Kirchniawych (zm. 1937), córki Józefa, siostrzeńcem ks. Franciszka Kirchniawego (zob.).

S. rozpoczął naukę 20 IX 1872 w niemieckiej szkole ludowej w Grzędzinie, a dzięki matce opanował podstawy języka polskiego. Od r. 1873 kontynuował edukację w Raciborzu: przez rok w szkole ludowej, następne dwa lata w szkole realnej. W r. 1876 wstąpił do tamtejszego gimnazjum. Był bardzo zdolnym uczniem, ale brak dyscypliny i udział w nielegalnym polskim kółku samokształceniowym doprowadziły do relegowania go z gimnazjum w r. 1883. Obawa przed gniewem ojca i brak sprecyzowanych planów na przyszłość spowodowały, że przybył do Krakowa, gdzie na początku r. 1884 został przyjęty do Zakonu Braci Mniejszych (Ordo Fratrum Minorum, OFM) w Prow. Reformatów p. wezw. Matki Boskiej Bolesnej; nowicjat, jako brat Walenty, rozpoczął 11 II t.r. w Wieliczce, a 5 VIII wystąpił z zakonu z powodu złego stanu zdrowia. Ponownie został przyjęty do zgromadzenia za wstawiennictwem generała Zakonu Braci Mniejszych Bernarda Dal Vago podczas kapit. prowincji reformackiej odprawionej 26–28 VIII w Jarosławiu. Dn. 10 IX jako brat Euzebiusz rozpoczął ponownie nowicjat w Wieliczce, a 10 IX 1885 złożył śluby czasowe. Przeniesiony do Krakowa, zaczął studia filozoficzno-teologiczne w Kolegium Jezuitów i przez rok uczęszczał tam na wykłady z filozofii. Początkowo sprawował się dobrze, skoro 8 XII 1886 otrzymał niższe święcenia. Niebawem jednak zaniedbał się w przestrzeganiu dyscypliny zakonnej i nałożono na niego kary kościelne. Dn. 12 IV 1887, uwolniony z tych kar, opuścił klasztor. Kongregacja dla Zakonników, w odpowiedzi na prośbę wniesioną 6 IV t.r., dekretem z 19 IV zwolniła go ze ślubów czasowych.

S. udał się wtedy przez Wiedeń i Triest do Wenecji; na początku maja 1887 znalazł się w klasztorze S. Francesco della Vigna Zakonu Braci Mniejszych Obserwantów (polscy bernardyni). Dn. 8 VII t.r. przyjęto go do Prowincji św. Antoniego, uznając za nieważną dymisję krakowską, jako wydaną przed decyzją Stolicy Apostolskiej. T.r. podjął w tym klasztorze studia teologiczne (ukończone w r. 1889). Dn. 8 XII 1888 złożył wieczystą profesję zakonną, a 24 III 1889 przyjął święcenia kapłańskie. W r. akad. 1889/90 wykładał filozofię w studium zakonnym w Wenecji, a po złożeniu w r. 1890 egzaminu konkursowego uczył filozofii w r. akad. 1890/1 w klasztorze S. Mariae Gratiarum w Mantui; tutaj poznał miejscowego bp. G. Sarto, późniejszego papieża Piusa X. W l. 1891–3 był w Wenecji wykładowcą teologii i historii Kościoła, a 29 VIII 1892 wybrano go członkiem zarządu prowincji – definitorem. Uczestniczył w życiu kulturalnym Polaków w Wenecji, bywał u hr. Anny Świętorzeckiej, która zapisała mu w testamencie bogatą bibliotekę, poszerzał wiedzę z zakresu historii i historii sztuki, dużo czytał literatury współczesnej (A. Schopenhauera, E. Renana, F. Nietzschego, F. Dostojewskiego, C. Lombrosa). W r. 1888 nawiązał współpracę z polskimi czasopismami zaboru pruskiego: „Katolikiem” i „Przyjacielem Ludu” (P.).

Po złożeniu w r. 1893 w klasztorze NMP Anielskiej pod Asyżem, tzw. Porcjunkuli, egzaminu konkursowego z teologii, powołano S-ego na profesora dogmatyki w Międzynarodowym Kolegium św. Antoniego (Antonianum) w Rzymie; w związku z tym został zwolniony z urzędu definitora. W r. 1895 odbył wykład inauguracyjny oparty na „Philosophiae consolatio” Boecjusza, opublikowany pt. De consolatione scientiae (Quaracchi). Ogłosił w tym okresie Compendium historiae philosophiae usui scholastico aptatum (Romae 1898), poświęcone głównie filozofii chrześcijańskiej wieków średnich; niepozbawione błędów rzeczowych i usterek stylistycznych, zostało jednak dobrze przyjęte przez krytykę (F. Gabryl). Utrzymywał bliskie kontakty z malarzem Henrykiem Siemiradzkim i rzeźbiarzem Wiktorem Brodzkim oraz duchownymi ze Śląska studiującymi we Włoszech. Podczas kolejnych wakacji zwiedził wiele miast europejskich, m.in. Petersburg i Sztokholm. Publikował w prasie polskiej ukazującej się na Śląsku, m.in.: List z Rzymu (anonimowo, „Now. Raciborskie” 1894 nr 3, 5), cykl artykułów Urywki o Śląsku (pod pseud. Staropolanin, „Gaz. Opolska” R. 7: 1896) i Urywki o Śląsku II (tamże R. 8–9: 1897–8). Ogłoszone w r. 1898 w „Opolaninie”, kalendarzu „Gazety Opolskiej”, radykalnie patriotyczne opowiadanie ludowe S-ego Kopciuszek śląski stało się przyczyną aresztowania wydawcy pisma Bronisława Koraszewskiego.

Kłopoty ze zdrowiem i tęsknota za krajem sprawiły, że jesienią 1898 udało się S-emu przenieść do galicyjskiej Prow. Bernardynów Niepokalanego Poczęcia NMP; został prefektem studiów i wykładowcą teologii w studium zakonnym w klasztorze św. Andrzeja we Lwowie. W sierpniu 1899 przybył do Galicji zaprzyjaźniony z S-m definitor generalny o. Dawid Fleming jako wizytator generalny dla obydwu istniejących tam prowincji Braci Mniejszych (czyli dawnych bernardynów i reformatów) z misją ich połączenia, zgodnie z postanowieniami konstytucji „Felicitate quadam” papieża Leona XIII z r. 1897. Uważał on S-ego za odpowiedniego kandydata na prowincjała przyszłej zjednoczonej prowincji, w związku z czym postanowił powierzyć mu funkcję prefekta studiów teologicznych i zaproponował władzom zakonu by zatwierdziły S-ego w zarządzie przyszłej prowincji jako definitora; znalazło to potwierdzenie w dekrecie z 14 IX 1899, ogłaszającym utworzenie i skład osobowy zjednoczonej Prow. Niepokalanego Poczęcia NMP. W l. 1899–1900 opublikował S. w „Gazecie Kościelnej” cykl prozy hagiograficzno-historycznej pt. Pierwowzory opowiadający o życiu i męczeństwie pierwszych chrześcijan, m.in. świętych: Ignacego z Antiochii, Polikarpa, Symeona i Szczepana (wyd. Lw. 1900). W r. 1900 wydał też we Lwowie zbiór Chrystus Jezus. Kazania obejmujące główne zasady wiary chrześcijańskiej, przeznaczony na najważniejsze święta kościelne, charakteryzujący się przejrzystością wykładu i kunsztowną kompozycją. W poł. r. 1900, na własne życzenie, został przeniesiony do klasztoru św. Bernarda ze Sieny w Krakowie, skąd dochodził z wykładami filozofii do klasztoru św. Kazimierza. W kwietniu 1901, na kolejną prośbę, wybrano go na gwardiana klasztoru Bernardynów w Alwerni koło Chrzanowa; dał się tam poznać jako sprawny administrator: odnowił kaplice cmentarne i starał się o restaurację klasztoru. Decyzja S-ego z 10 XII t.r. o rezygnacji z gwardiaństwa i opuszczeniu prowincji była zaskakująca. Po otrzymaniu wiadomości, że jego rezygnację przyjęto, udał się w nieznanym kierunku. Postępowanie S-ego świadczyło o pierwszych symptomach choroby psychicznej, która nasilała się z upływem lat.

W grudniu 1901 przybył S. do Rzymu, skąd już 28 XII t.r. skierowano go do Kolegium Wydawniczego im. św. Bonawentury w Quaracchi pod Florencją. Przebywał tam do 6 IV 1902, uczestnicząc w pracach nad wydawaniem pism św. Bonawentury. Był autorem dwóch rozpraw źródłowych: De scriptis Seraphici Doctoris (wspólnie z Ignacym Jeilerem) i De vita Seraphici Doctoris (obie w: „Doctoris Seraphici S. Bonaventurae [...] Opera omnia” T. 10: 1902, po polsku, w nieco zmienionej wersji pt. Żywot i pisma Doktora Serafickiego św. Bonawentury, P. 1915). Od kwietnia 1902 do poł. stycznia 1903 prowadził wykłady z teologii dogmatycznej w Antonianum w Rzymie. Na początku września 1902 pojawił się we Wrocławiu, a 13 IX t.r. w Katowicach poświęcił lokal „Górnoślązaka”, dziennika chrześcijańsko-narodowego, którego był współzałożycielem; pomagał w zbieraniu funduszy, sugerował tematykę i już od 1 I 1901 zasiadał w jego komitecie redakcyjnym. Od r. 1902 publikował na jego łamach naturalistyczno-impresjonistyczne opowiadania śląskie, niekiedy pisane gwarą, podejmujące tematy zagrożonej germanizacją polskiej kultury regionalnej (wyd. pt. Obrazki ze Śląska Polskiego, Kat. 1903). Zaangażowanie w sprawy gazety spowodowało, że bp wrocławski, kardynał G. Kopp ograniczył czynności duszpasterskie S-ego do odprawiania mszy św.; interwencja wuja, ks. Kirchniawego, załagodziła konflikt. Gdy pod koniec września 1902 wrócił S. do Rzymu, jego stan psychiczny był tak zły, że z trudem kontynuował wykłady. Dlatego w lutym 1903 wysłano go do klasztoru franciszkańskiego w Maria Radna na Węgrzech, aby odzyskał równowagę.

Po powrocie z klasztoru w Maria Radna, 19 III 1904 zamieszkał S. w klasztorze franciszkańskim w Osiecznej koło Leszna Wpol. i czynnie zaangażował się w pracę duszpasterską. Na początku r. 1906 choroba ponownie się nasiliła, toteż 24 I t.r., za zezwoleniem komisarza, opuścił klasztor. Wyjechał do Berlina, gdzie zamierzał ogłosić list otwarty o swym odejściu z Kościoła, ale za radą przyjaciół zaniechał tego kroku. Niemniej, widząc siebie w roli «głowy socjalizmu polskiego w piśmie i czynie», wstąpił pod pseud. Korczewski do PPS Zaboru Pruskiego; nawiązał również kontakty z socjalistami niemieckimi, uczestnicząc w ich zebraniach i wiecach oraz napisał Katechizm socjalistyczny (niedr.). Na początku kwietnia zerwał z socjalizmem i wrócił do rodziców. Za pożyczone od nich pieniądze wyjechał ponownie do Maria Radna; tamże, dzięki pośrednictwu zaprzyjaźnionego prowincjała o. Alojzego Tamasa, generał D. Schuler uwolnił go od kar kościelnych; w niedzielę wielkanocną 14 IV odprawił S., po dłuższej przerwie, mszę św. Pod koniec maja wrócił do klasztoru w Osiecznej. Przebywał tam do r. 1911, z wyjątkiem rocznego pobytu we Wronkach w charakterze wikariusza parafii (1909–10) oraz sześciomiesięcznego zastępstwa proboszcza w Kotorzu Wielkim. Kontynuował w Osiecznej prace literackie. W r. 1907 w „Przeglądzie Kościelnym” ogłosił impresje z Wrocławia pt. Z wieży Liebicha. Prawdopodobnie od t.r. pisał niemal do końca życia trzyczęściową autobiografię: Samoobronę (przekład autorski na język niemiecki i włoski), Samopotępienie (przekład autorski na język włoski, obie części zaginione) oraz Wynik (w: Biliński K., „Modernista w habicie”, Kat.–Wr. 1998). Utrwalił w niej stany «okrutnego rozłamania», jak nazywał swą chorobę, oraz refleksje na aktualne tematy społeczne i religijne. Deklarował się jako zwolennik modernizmu katolickiego, w tym intuicji religijnej i ewolucjonizmu oraz rozdziału Kościoła od państwa, a także krytyk społecznej doktryny Kościoła i papiestwa. W r. 1909 wydał Żywot św. Antoniego z Padwy (Bytom), wzorowany na biografii Antoniego Padewskiego autorstwa Mikołaja Dal-Gal, pomijający niepotwierdzone źródłowo fakty biograficzne i ostrożny wobec zjawisk cudowności. W l. 1910–14 opublikował w „Miesięczniku Kościelnym Unitas” kilka artykułów o ruchach społecznych w katolicyzmie, m.in.: „Sillon” we Francji (T. 4: 1910), Demokracja chrześcijańska w systemie społecznym silonistów francuskich (T. 6: 1911), Hasła socjalistyczne a podstawowe prawdy chrześcijańskie (T. 7: 1912), Idea państwa w systemie socjalistycznym (T. 12: 1914). Złożonej przy powrocie do Osiecznej obietnicy niewchodzenia w kolizję z dyscypliną zakonną nie był w stanie dotrzymać, doświadczały go bowiem dolegliwości kolejnych etapów choroby. Podejrzewając najbliższe otoczenie o chęć otrucia, podejmował próby ucieczki, podróżując do Szwajcarii, Francji (m.in. do Lourdes), Hiszpanii, Belgii i Holandii, a w l. 1907, 1908 i 1911 także do Brazylii. Z wypraw tych powracał jednak jeszcze bardziej wyczerpany nerwowo.

Od stycznia 1912 do maja 1914 był S. kapelanem zakładu dla kobiet «Dobry Pasterz», prowadzonego przez Marię Karłowską na Winiarach w Poznaniu. Głosił konferencje i rekolekcje dla niedawno zatwierdzonego Zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej oraz ich podopiecznych. Opracował pierwszą historię zakładu „Dobry Pasterz” na Winiarach pod Poznaniem (P. 1913) oraz Przewodnik do konferencji dla Sióstr Pasterek odnośnie do spowiedzi świętej dusz upadłych (P. 1913), który przez długie lata był używany przez przełożone zgromadzenia. Ogłosił także w tym czasie m.in. opracowany na podstawie wcześniej zebranych materiałów źródłowych Żywot św. Franciszka z Asyżu (P. 1912, wyd. 2, P. 1926, fragmenty druk. w l. 1900–4 w „Gaz. Kośc.” i „Przegl. Kośc.”) oraz Rozbiór krytyczny źródeł do Żywota św. Franciszka z Asyżu i do literatury franciszkańskiej (P. 1913), będący przeglądem źródeł XIII–XX w., z ich krótkim naukowym omówieniem. Obydwie prace były na gruncie polskim pierwszymi udanymi próbami zajęcia stanowiska w kwestii źródeł do życia i dzieła św. Franciszka. W rozprawie pt. Modernizm literacki („Filareta” 1913 nr 9, odb. P. 1913) zajął stanowisko krytyczne wobec literatury współczesnej.

Od 13 VIII 1914 do 4 II 1915 był S. kapelanem domowym Anieli Potulickiej, ziemianki i działaczki społecznej, w Potulicach koło Nakła. W tym czasie powstały prace filozoficzno-religijne: Człowiek w raju, na ziemi i w niebie (niepublikowana, zaginiona) oraz Rozmyślania z r. 1914 i 1915 (niepublikowana). Od lutego 1915 nie miał stałego miejsca pobytu, zasadniczo należał do wspólnoty klasztoru w Miejskiej Górce na Goruszkach; pierwsze półrocze t.r. spędził jako gość w klasztorze Braci Mniejszych w Karłowicach pod Wrocławiem, następne miesiące w domu zakonnym w Jarosławiu. Wydał w tym czasie De primaria calamitate sociali. Falsificatio esculentorum et poculentorum. Polonice. Germanice. Latine (Racibórz 1915), w której zaprotestował przeciw użyciu w pierwszej wojnie światowej broni chemicznej. Często odwiedzał rodziców w Witosławicach. Kuria arcybiskupia w Poznaniu i władze zakonne zezwoliły mu na podejmowanie pracy duszpasterskiej tam, gdzie zajdzie potrzeba. W r. 1916, w serii „Biblioteka Franciszkańska”, opublikował pracę o pozycji społecznej kobiet oraz ich roli w III Zakonie św. Franciszka pt. Kobieta tercjarką św. Franciszka z Asyżu w odrodzeniu społeczeństwa (Lw., fragmenty druk. w l. 1896–1907 w „Gaz. Opolskiej”, „Gaz. Kośc.” i „Przegl. Kośc.”). W r. 1919 opublikował w katowickiej „Gazecie Robotniczej” (nr 4) list otwarty pt. Niech żyje Polska! do Józefa Biniszkiewicza, przywódcy socjalistów na Górnym Śląsku, apelujący o współpracę katolików z socjalistami w sprawach narodowych. Podobną problematykę poruszył w referacie Ruch franciszkański a idea socjalistyczna i komunistyczna (druk. w: „Ilustrowana Księga Pamiątkowa”, Kr. 1921), który wygłosił na początku września 1919, podczas Pierwszego Polskiego Kongresu III Zakonu św. Franciszka w klasztorze Braci Mniejszych we Włocławku. Przebywając tam do pierwszych dni grudnia t.r., był spowiednikiem alumnów Wyższego Seminarium Duchownego. Opublikował t.r. dwa artykuły na tematy aktualne: Kwestia starozakonna w Nowej Polsce („Słowo Kujawskie” nr 227–228) i Co robić z cerkwią na Nowym Rynku („Gaz. Kujawska” nr 12). Następnie przeniósł się do klasztoru w Kole nad Wartą, gdzie oprócz pracy duszpasterskiej uczył przez pół roku języków łacińskiego oraz niemieckiego w gimnazjum męskim i żeńskim. Opracował Kronikę miasta i klasztoru w Kole (zaginiona). Od lata 1920 znowu podróżował, ale podczas pobytu w Sandomierzu tak poważnie zachorował, że do Koła powrócił dopiero w październiku. T.r. wydał swe ostatnie dzieło pt. Listy o wymowie (P.), które miało być «próbą zachęty do uprawy sztuki krasomówczej» (przedmowa, druk. w l. 1913–14 w gnieźnieńskiej „Nowej Bibl. Kaznodziejskiej”). Pod koniec lutego 1921, chcąc wziąć udział w akcji plebiscytowej na Górnym Śląsku, wyjechał do Leżajska w celu uzyskania na to zgody prowincjała o. Sabina Figusa. Tam niespodziewanie zachorował i zmarł 6 III 1921; został pochowany na miejscowym cmentarzu zakonnym.

Nowy Korbut, XV; – Słownik biograficzny katolickiego duchowieństwa śląskiego XIX i XX wieku, Red. M. Pater, Kat. 1996; Słownik polskich pisarzy franciszkańskich, Red. H. E. Wyczawski, W. 1981; Słown. Pol. Teologów Katol., IV (H. E. Wyczawski); Śląski Słown. Biogr., II (M. Fazan); – Słown. pseudonimów; – Biliński K., Modernista w habicie. Ksiądz Franciszek Euzebiusz Stateczny oraz jego pamiętnik, Wr. 1998; tenże, Modernizm filozoficzno-teologiczny Franciszka Euzebiusza Statecznego, w: tenże, Literackie przejawy modernizmu katolickiego w Polsce, Gd. 1994; tenże, Niepublikowana korespondencja księdza Franciszka Statecznego, w: „Śląskie Miscellanea” T. 8: 1995 nr 18; tenże, Przyczynek do dziejów „Górnoślązaka”, tamże T. 7: 1994 nr 17; Chwila S., Euzebiusz Stateczny OFM jako teoretyk i praktyk kaznodziejstwa, Kat. 1978 (mszp. pracy magisterskiej); Helsztyński S., Inferno w klasztorze, w: tenże, Meteory Młodej Polski, Kr. 1969 (fot.); Il Collegio San Bonaventura di Quaracchi. Volume commemorativo del Centenario della fondazione (1877–1977), Grottaferrata (Roma) 1977; Ogrodziński W., Dzieje piśmiennictwa śląskiego, Wyd. L. Brożek, Z. Hierowski, Kat. 1965; tenże, O. Euzebiusz Franciszek Stateczny, przedstawiciel „Młodej Polski” w prozie górnośląskiej, „Roczn. Tow. Przyjaciół Nauk na Śląsku” T. 6: 1938; Pontificium Ateneum Antonianum ab origine ad praesens, Roma 1970; Szteinke A. J., Recepcja i realizacja konstytucji apostolskiej „Felicitate quadam” Leona XIII w Polsce, w: Zjednoczenie Zakonu Braci Mniejszych w 1897 r., P. 2001 s. 168–209; – „Gaz. Kośc.” R. 29: 1921 nr 7 (nekrolog z błędami); – Archivum Generale Ordinis Fratrum Minorum w Rzymie: sygn. SK/475 k. 874, 879–86, 891, 897–8, 905, 910–11, 913, 917, 924, sygn. SK/477 k. 428–9, 464–5, 468–9, 472–3, 477–8, 480–2, sygn. SK/478 k. 30–1, 60–1, 86, 120–1, 124, 148–9, 165, 198, 223–7, sygn. SK/537 k. 99–101, sygn. SK/539 k. 239, sygn. SK/721 k. 443, 457–64, 470, 473–7, sygn. SK/722 k. 12, 61–2, 100, 104–5, 124, 134, 149, 164, 175, 206, 222, 233, 239, 358, 364, 367, 376, 378, 381, 392–412, 437, 439, 455, 485, 501–4; Arch. Prow. Bernardynów w Kr.: sygn. RGP–a–11 s. 1–39, 42, sygn. RGP–c–13 s. 185, 205, 279, 290, 311, 432–3, 436, sygn. RGP–e–40 k. 177, sygn. RGP–e–49 k. 559, 859, sygn. RGP–e–51 k. 287 (akta personalne S-ego), sygn. RGP–k–103 (pamiętnik S-ego), sygn. XXII–b–8 (akta personalne S-ego z klasztoru Bernardynów we Lw.), bez sygn. Mazurkiewicz B. J., Aspekty pastoralne w twórczości kaznodziejskiej i publicystycznej o. Euzebiusza F. Statecznego OFM (1864–1921), L. 1993 (mszp. pracy dr. napisanej na KUL); Arch. Prow. Franciszkanów–Reformatów w Kr.: bez sygn., Acta originalia A.R.P. Ioachimi Maciejczyk (1884–7) k. 63, 145, 189, toż (1887–93) k. 12, 41, Dokument Kongregacji dla Zakonników z 19 IV 1887, Liber novitiorum Conventus Vielicensis (1751–1934) s. 154, 362–3, 460, 506; B. Śląska w Kat.: Zbiory specjalne, sygn. R 727/I, R 942/III (koresp. S-ego z l. 1895–7, 1902, 1907), sygn. R 106/I (Kudera J., Uwagi i myśli o różnych); – Fotokopie dok. z Arch. Prow. św. Antoniego OFM w Wenecji oraz pisemne informacje z Arch. Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej w Jabłonowie z 20 I 1979 w posiadaniu Anzelma J. Szteinkego z Kr.

Krzysztof Biliński i Anzelm Janusz Szteinke