Szerszeniewicz Gabriel Józef Hubert (Gawrił Feliksowicz) (1863–1912), prawnik, profesor uniwersytetów w Kazaniu i Moskwie, działacz polityczny, poseł do Dumy.
Ur. 13 I (1 I st.st.) w gub. chersońskiej, pochodził z polskiej, wywodzącej się z Podola, rodziny szlacheckiej wyznania ewangelickiego, był synem Feliksa (1814 – po 1865), gen.-majora armii rosyjskiej (1865), i Zefiryny, córki Wincentego Burchata.
S. uczył się w II Gimnazjum Klasycznym w Kazaniu. W l. 1881–5 studiował na Wydz. Prawa Uniw. Kazańskiego, po czym podjął pracę w tamtejszej Katedrze Prawa Handlowego. W r. 1888 opublikował w Kazaniu rozprawę naukową Sistema torgovych dejstvij. Kritika osnovnych ponjatij torgovogo prava i na jej podstawie uzyskał stopień magistra prawa, oraz pierwszy w literaturze rosyjskiej podręcznik prawa handlowego Kurs torgovogo prava (wyd. 4, Moskva 1908–12 I–IV). Od r. 1888 był docentem prywatnym na Uniw. Kazańskim. Na podstawie pracy Avtorskoe pravo na literaturnye proizvedenija (Kazan’ 1891) otrzymał stopień doktora praw (odpowiednik habilitacji). Dn. 1 II 1892 został mianowany profesorem nadzwycz. w Katedrze Prawa i Procesu Handlowego. W l.n. opublikował w Kazaniu podręczniki: Nauka graždanskogo prava v Rossii (1893) oraz Učebnik russkogo graždanskogo prava (1894; do r. 1912 ukazało się dziesięć wydań, w r. 1925 przekł. na jęz. polski). Na początku marca 1895 został S. profesorem zwycz. Katedry Prawa Handlowego, a w sierpniu 1896 Katedry Prawa Cywilnego i Procedury Sądowej. W l. 1899–1902 prezesował Tow. Prawniczemu w Kazaniu. Był inicjatorem utworzenia w tym mieście Wyższej Szkoły Handlowej i Wyższych Kursów Żeńskich. Przez sześć lat (1900–6) pełnił funkcję przewodniczącego Rady Opiekuńczej Żeńskiego Gimnazjum Maryjnego. Był radnym kazańskiej Dumy Miejskiej. W r. 1903 zaproponowano mu Katedrę Prawa Cywilnego na Uniw. Warsz., lecz oferty tej nie przyjął. Opublikował rozprawę Istorija filosofii prava (Kazan’ 1904, wyd. 2, Moskva 1907). Recenzował prace: Władimira Sołowjowa „Оpravdanie dobra” („Voprosy filosofii i psichologii” 1897 nr z maja–czerwca) oraz Leona Petrażyckiego „Prava dobrosovestnogo vladel’ca” („Žurnal ministerstva Justicii” 1898 nr 6).
W r. 1905 został S. członkiem władz Partii Konstytucyjno-Demokratycznej (konstytucyjnych demokratów, tzw. kadetów). Na II Zjeździe tego ugrupowania (5–11 I 1906) wszedł w skład KC i był jednym z autorów jego programu. Jako delegat z Kazania został wybrany w kwietniu 1906 na posła kadetów do I Dumy. Osiadł w Moskwie, gdzie od t.r. był profesorem prawa handlowego (początkowo pozaetatowym, a od r. 1908 profesorem zwycz.) na tamtejszym uniwersytecie; równocześnie był profesorem prawa cywilnego i handlowego w Moskiewskim Inst. Handlowym. W Dumie pełnił funkcję zastępcy sekretarza, pracował w komisji redakcyjnej oraz komisji przygotowującej prawo o zgromadzeniach. Jako przewodniczący IV Oddz. Dumy (zajmującego się kwestiami prawnymi dotyczącymi wolności zgromadzeń, immunitetu posłów oraz amnestii) występował na posiedzeniach plenarnych, referując m.in. projekt powszechnej amnestii politycznej; z ramienia kadetów był też autorem projektu ustawy o zgromadzeniach. Wraz z Petrażyckim wchodził w skład dziewiętnastoosobowego Koła Kresowego (Koła Terytorialnego), reprezentacji Polaków z ziem zabranych, działającej obok Koła Polskiego. W proteście przeciw rozwiązaniu Dumy przez cara Mikołaja II podpisał 10 VII 1906 z grupą 169 posłów „Manifest wyborski”, wzywający ludność do biernego oporu, m.in. do niepłacenia podatków i niedawania rekruta. Wraz ze 167 sygnatariuszami „Manifestu”, m.in. Petrażyckim i Aleksandrem Lednickim, został za to w grudniu 1907 skazany na trzymiesięczne więzienie, co oznaczało pozbawienie praw wyborczych w czasie wyborów do II Dumy. Karę odbył z innymi skazanymi latem 1908 w twierdzy Pietropawłowskiej. W r. 1911 wraz z liberalnie nastawionymi profesorami opuścił (28 II) Uniw. Moskiewski, protestując przeciw usunięciu rektora i prorektora przez ministra oświaty Lwa Kasso. W dalszym ciągu wykładał w Moskiewskim Inst. Handlowym, podjął też pracę w Moskiewskim Miejskim Uniw. Ludowym im. Alfonsa Szaniawskiego oraz w gimnazjum żeńskim. Swój majątek zapisał niemal w całości uniwersytetom w Moskwie i Kazaniu oraz Moskiewskiemu Inst. Handlowemu. Był uważany za jednego z najwybitniejszych prawoznawców w Rosji i obok Pawła Nowogrodcewa za twórcę liberalnej myśli prawnej. Do jego uczniów należeli m.in. Iwan Trepicyn, w l. 1911–14 rektor Uniw. Warsz., Mikołaj Gredeskuł, profesor uniw. w Charkowie, Aleksander Zawadzki, docent prawa cywilnego na uniw. w Kazaniu, oraz Eugeniusz Waśkowski, profesor Uniw. Noworosyjskiego w Odessie, a później USB w Wilnie. S. zmarł na nowotwór krtani 13 IX (31 VIII st.st.) 1912 w Moskwie; na własne życzenie został pochowany w obrządku rzymskokatolickim na tamtejszym cmentarzu prawosławnym, obok swojego przyjaciela Sergiusza Muromcewa, przewodniczącego I Dumy. Na zorganizowanej przez Moskiewskie Tow. Prawników akademii żałobnej Lednicki wygłosił odczyt „Szerszeniewicz a kwestia narodowościowa”, w którym przypomniał polskie pochodzenie S-a, a jego życie określił jako «tragedię rusyfikacji Polaka […], który w morzu dobroduszności rosyjskiej swoją polskość utopił» i w którym «odzywała się […] tęsknota za niejako podwójnie utraconą ojczyzną». Wg opinii Pawła Dołgorukowa, kadeta i członka I Dumy, S. «profesor rosyjski, Polak z pochodzenia, służył wiernie bliskiej mu Polsce. Wierząc w postęp rosyjski, będąc członkiem rosyjskiego społeczeństwa postępowego, szedł w jednym szeregu z tymi, którzy walczą o równouprawnienie wszystkich narodowości w Rosji».
S. był dwukrotnie żonaty, obie żony były Rosjankami. Pierwszą była Olga Andrejewna Sadoweń, wyznania prawosławnego, drugą (od r. 1892) Ewgenija Lwowna Mandelsztam (ur. 1874), wyznania luterańskiego, córka Lwa Borisowicza Mandelsztama (1838–1901), lekarza, docenta prywatnego na Uniw. Kazańskim, śpiewaczka operowa; miał z nią syna Wadima (1893–1942), rosyjskiego poetę, założyciela grupy imażynistów, zmarłego na zesłaniu w Barnaule.
Biografičeskij slovar’ professorov i prepodavatelej imp. Kazanskogo universiteta za sto let (1804–1904), Kazan’ 1904 cz. 1; Bol’šaja enciklopedija, Pet. [b.r.w.] XX; Brzoza C., Stepan K., Posłowie polscy w parlamencie rosyjskim 1906–1917. Słownik biograficzny, W. 2001; Gosudarstvennaja Duma pervogo prizyva. Portrety, kratkije biografii i charakteristiki dejatelej, Moskva 1906 cz. 1–2 (fot.); Kasack W., Leksykon literatury rosyjskiej XX wieku od początku stulecia do roku 1996, Wr. 1996; Kijas A., Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny, W.–P. 2000 (bibliogr.); Malachovskij G. V., Biografii gg. členov Gosudarstvennoj Dumy, Pet. 1906; Političeskie partii Rossii. Konec XIX – pervaja tret’ XX veka. Enciklopedija, Moskva 1996; Russkaja inteligencija. Avtobiografii i biobibliografičeskije dokumenty v sobranii S. A. Vengerova. Annotirovannyj ukazatel’, Pet. 2010 II 578–9; Stolleis M., Juristen. Ein biographisches Lexikon, München 1995 s. 562; W. Enc. Powsz. (PWN), XI; – Ciunčuk R.A., Gabriel’ Šeršenevič: pedagog, učenyj, politik, w: Mirovoe političeskoe i kul’turnoe prostranstvo, istorija i sovremennost’, Kazan’ 2007 s. 69, 71–5; tenże, Pol’jaki v sociokul’turnoj žizni Kazani v XVIII – pervoj četverti XX v., w: Pol’jaki v istorii rossijskoj provincii XIX–XX vv. Dialog civilizacij. Materialy meždunarodnoj naučnoj konferencji 18–20 maja 2010 g. Tambov, Tambov 2010 s. 147–8, 154; Falkowicz S., Udział Jana Niecisława Baudouina de Courtenay w życiu społeczno-politycznym Rosji na początku XX wieku, w: Działalność naukowa, dydaktyczna i społeczno-polityczna Jana Niecisława Baudouina de Courtenay w Rosji, Red. J. Róziewicz, Wr. 1991 s. 147; Hist. Nauki Pol., IV cz. 1–2, 3; Istorija Moskovskogo universiteta, Moskva 1955 I; Jaśkiewicz L., Absolutyzm rosyjski w dobie rewolucji 1905–1907, W. 1982 s. 140; Kazan’skij universitet 1804–1979. Očerki istorii, Kazan’ 1979; Kuznecov E. V., Filosofija prava v Rossii, Moskva 1989; Łukawski Z., Ludność polska w Rosji 1863–1914, Wr. 1978; Michajlova S. M., Pol’skie studenty i prepodavateli Kazan’skogo universiteta v kul’turno-prosvetitel’skoj i obščestvennoj žizni Povolž’ja, w: Pol’skie professora i studenty v universitetach Rossii (XIX – načalo XX v.), Varšava 1995 s. 96; Pervaja Rossijskaja Gosudarstvennaja Duma, Izd. N. D. Andreeva, Pet. 1906 (fot.); Posner S., Gabriel Szerszeniewicz 1863–1912, ,,Czas. Prawn. i Ekon.” 1913 s. 206–12; Redzik A., Eugeniusz Waśkowski (1866–1942), ,,Palestra” 2012 nr 9–10; Rossijskij liberalizm, ideii i ljudi, Red. A. A. Kara-Murza, Moskva 2007; Róziewicz J., Polsko-rosyjskie powiązania naukowe (1725–1918), Wr. 1984; Soboleva E. V., Organizacija nauki v poreformennoj Rossii, Leningrad 1984 s. 113, 210, 238; Šelochaev V. V., Kadety – glavnaja partija liberal’noj buržuazii v bor’be s revoluciej 1905–1907 gg., Moskva 1983 s. 80, 164, 191, 322; Waśkowski E., Gabriel Szerszeniewicz (Z powodu 25-lecia od dnia śmierci), „Palestra” 1938 nr 1 s. 3–10; Zieliński M., Gabriel Szerszeniewicz (1863–1912) – jego życie i pogląd na kwestię poszanowania prawa. W związku ze stuleciem śmierci, tamże 2012 nr 1–2 s. 234–42 (fot.); – Lednicki W., Pamiętniki, Londyn 1963–7 I–II; – „Juridičeskij vestnik” 1914 nr 7–8 s. 354–5; – Nekrologi z r. 1912: „Dzien. Kijowski” nr 242, „Dzien. Petersburski” nr 735, „Kur. Lit.” nr 202, „Przegl. Wil.” nr 37; – Central’nyj gosudarstvennyj archiv drevnich aktov w Moskwie: F. 418 op. 57 delo 367, F. 459 op. 2 delo 6570; – Informacje Jerzego W. Borejszy i Adama Redzika z W. oraz Rustema P. Ciunčuka z Kazania.
Artur Kijas