Stempkowski (Stępkowski) Gabriel h. Suchekomnaty (zm. 1655), kasztelan bracławski, wielki poseł do Moskwy.

Pochodził z rodziny wywodzącej się ze Stępkowa w woj. lubelskim, osiadłej także w województwach: bełskim i wołyńskim, gdzie posiadała większość dóbr. Członkowie rodziny piastując urzędy senatorskie w woj. bracławskim dóbr tam nie posiadali. Był synem Macieja (zm. 11 X 1634), podczaszego wołyńskiego, sędziego grodzkiego łuckiego (1592–9), podstarościego łuckiego (1600–18), podczaszego wołyńskiego (1623) i kaszt. bracławskiego (po r. 1626). Braćmi S-ego byli Daniel, poległy w r. 1620 pod Cecorą, i Piotr, prawdopodobnie dworzanin królewski, który był «na dworze JKMci lat kilka, poczty stawiąc», później stolnik wołyński.

S. uczestniczył zapewne w jednej z kampanii w Mołdawii (1600, 1612 lub 1615–16) oraz w wyprawie królewicza Władysława na Moskwę (1617–18); razem z ojcem i braćmi był polecany do nagrody za zasługi, zwłaszcza wojenne, w instrukcji dla posłów wołyńskich na sejm 1623 r. Dn. 18 VII 1625 otrzymał S. za zasługi wojenne urząd podstolego wołyńskiego. Podczas bezkrólewia po śmierci Zygmunta III wziął udział w sejmiku przedkonwokacyjnym woj. wołyńskiego (3 VI 1632) w Łucku. Uczestniczył w kampanii smoleńskiej Władysława IV (1633–4). W październiku 1634 we Lwowie zabiegał o rękę Melanii Zawiszanki, córki kaszt. witebskiego Mikołaja Zawiszy i Elżbiety z Radziwiłłów. Dzięki protekcji wuja Melanii, kanclerza lit. Albrychta Stanisława Radziwiłła, przebywającego tam wówczas z dworem królewskim, otrzymał kaszt. bracławską po zmarłym właśnie ojcu. Uroczysty pogrzeb Macieja Stempkowskiego, uświetniony obecnością dworu, odbył się we Lwowie 8 XI t.r. W grudniu w Ołyce jeden z braci S-ego, w jego imieniu, prosił Radziwiłła o rękę Zawiszanki. Ślub odbył się 28 I 1635 w Warszawie; w uczcie weselnej uczestniczył król Władysław IV oraz jego bracia Jan Kazimierz i Karol Ferdynand, lecz ze względu na żałobę po królewiczach Aleksandrze i Janie Albercie «milczała muzyka».

Jesienią 1635 uczestniczył S. w pracach polsko-moskiewskiej komisji powołanej do ostatecznego wytyczenia granicy; pod koniec grudnia t.r. w Ołyce relacjonował Radziwiłłowi przebieg obrad, odroczonych z powodu kontrowersji i silnych mrozów. Dn. 19 X 1636 dostał dzięki wstawiennictwu kanclerza star. włodzimierskie. Dn. 5 III 1637 nieznany bliżej Krzetowski scedował S-emu, za zgodą Władysława IV, wieś Hnidawy (Hnidawa?) w pow. łuckim; utworzone przez odłączenie od star. łuckiego star. hnidawskie znajdowało się aż do schyłku XVIII w. w rękach rodziny Stempkowskich. Dn. 12 V t.r. wziął S. udział w uroczystościach pogrzebowych kanclerzyny lit. Reginy Radziwiłłowej. Na sejmiku przedsejmowym w Łucku 27 I 1638 szlachta wołyńska po raz kolejny poleciła go królowi za zasługi dla Rzpltej. Na sejmie t.r. wszedł z senatu do komisji do rozgraniczenia woj. wołyńskiego z woj. bełskim, a na sejmie 1641 r. wyznaczono go na senatora rezydenta u boku króla na drugie półrocze r. 1643. Uczestniczył też S. w sejmie 1642 r., na którym został wybrany do komisji ds. pogranicza z Mołdawią. Ponownie wyznaczono go, wraz z bp. kijowskim Aleksandrem Sokołowskim, do komisji dla traktatów z Moskwą; podjęte w sierpniu t.r. rozmowy zakończyły się fiaskiem. Na sejmiku przedsejmowym w Łucku 1643 r., popierając Andrzeja Liniewskiego na urząd sędziego ziemskiego łuckiego, S. podpisał 7 I t.r. protestację szlachty przeciw podkomorzemu łuckiemu Hrehoremu Czetwertyńskiemu, któremu zarzucano, że w staraniach o ten urząd dla swego syna Zachariasza przyczynił się do zerwania obrad. Na sejmie t.r., podczas sesji 25 III, złożył S. relację z rozmów z Moskwą. Z tego sejmu ponownie wyznaczony został na senatora rezydenta na drugie półrocze t.r. Uczestniczył w zerwanym sejmiku elekcyjnym sędziego ziemskiego łuckiego (27 IV). Ostatecznie Stempkowscy doprowadzili w r. 1644 do wyboru Liniewskiego na ten urząd. Dn. 16 VI t.r. otrzymał S. w nagrodę za zasługi zgodę na cesję star. włodzimierskiego dla syna Daniela.

W r. 1644 został S. wyznaczony przez króla na wielkiego posła do Moskwy; listy uwierzytelniające otrzymał 29 IX t.r., lecz całą jesień daremnie czekał w Mścisławiu na drugiego posła, podkomorzego smoleńskiego Samuela Druckiego-Sokolińskiego. Od Władysława IV otrzymał nowe ordynanse i sam wyruszył do Moskwy, dokąd przybył w listopadzie t.r. Przywiózł ze sobą podlaskiego szlachcica Jana Faustyna Łubę, który z powodu rozpowszechnianych przez niektórych magnatów pogłosek, potraktowanych poważnie przez Rosjan, uważany był przez nich za syna Dymitra Samozwańca. S. miał wyjaśnić sprawę Łuby oraz negocjować przymierze skierowane przeciw Tatarom, korektę granic, tj. sprawę przekazania Rosjanom Trubczewska (Trubecka) oraz uwolnienie królewicza duńskiego Waldemara Chrystiana, przybyłego do Moskwy pod koniec r. 1643 dla poślubienia carówny Iriny i uwięzionego po rezygnacji z małżeństwa. Przyjęty przez cara Michała Fiodorowicza 26 I 1645 (wg źródeł rosyjskich 25 I t.r.), odmówił wydania Łuby, co natychmiast zaostrzyło stosunki polsko-moskiewskie. W listach do kanclerza kor. Jerzego Ossolińskiego donosił S. o trudnościach w rokowaniach i skarżył się, że za swoje starania nie otrzymał wynagrodzenia. W odpowiedzi z 17 VI t.r. kanclerz obiecał mu za zasługi dla Rzpltej star. suraskie. Na spotkaniu z bojarami 7 VII wystąpił S. z propozycją wspólnego pochodu sił polsko-moskiewskich na Krym z osobistym udziałem Władysława IV oraz omówienia szczegółów tego współdziałania w Warszawie przez nowe poselstwo moskiewskie. Jednak nowy car Aleksy Michajłowicz na audiencji udzielonej S-emu 23 VII odrzucił te propozycje. S-emu nie udało się także wyjednać przepuszczenia przez terytorium moskiewskie polskiego posła do Persji ani doprowadzić do mianowania polskich agentów handlowych w Moskwie dla ułatwienia handlu obu stronom. Uzyskał jedynie zgodę cara na powrót Łuby z polskim poselstwem, pod warunkiem, że król i Rzplta zapewnią, iż nie będą popierać w przyszłości podobnych pretendentów.

We wrześniu 1645 wrócił S. do Rzpltej i rozpoczął starania o uzyskanie obiecanego star. suraskiego, będącego w rękach Sanguszków. Już 7 I t.r. szlachta wołyńska zebrana na sejmiku przedsejmowym w Łucku domagała się nagrody dla wielkiego posła do Moskwy, lecz w listach do sejmików przedsejmowych z 28 VIII 1646 skarżył się S. nadal, że nie wynagrodzono jego zasług jako posła i 3 IX t.r. uzyskał od sejmiku ponowienie wstawiennictwa. Wydaje się, że wobec nieotrzymania obiecanego starostwa S. nie poparł w r. 1646 królewskich planów wojny z Turcją, przyjął jednak list przypowiedni na wystawienie chorągwi (pow. bracławski miał dostarczyć 100 koni), lecz zapewne jak inni dygnitarze nie przystąpił później do werbunku. Wszedł do grona polskich komisarzy, którzy w negocjacjach z posłami moskiewskimi w Warszawie mieli ponownie proponować sojusz skierowany przeciw Tatarom. Tajna rada senatu 27 III t.r. zleciła S-emu dalsze rozmowy w tym duchu. Ponieważ polityka zagraniczna Władysława IV, a w szczególności jego plany wojenne zostały zaatakowane na sejmie (październik–grudzień), posłowie odnieśli się krytycznie także do poselstwa S-ego do Moskwy z r. 1645 i jego pertraktacji o ligę antytatarską. Odpowiadając na te głosy Ossoliński podkreślił, że S. działał dla wybadania intencji strony moskiewskiej na polecenie króla i za wiedzą senatu, «aby [...] całą i nietkniętą tę sprawę sejmowi na który zjechać miał, przedłożył». W obradach tego sejmu S. nie uczestniczył.

W lutym 1648 użyczył S. swych dragonów, by wesprzeć zajazd bp. sufragana łuckiego Mikołaja Krasickiego na dwór Piotra Staniszewskiego w Omelaniku i porwanie jego bratanicy Anny, w celu wydania jej za Stefana Liniewskiego, syna Andrzeja. W wyniku zajścia zmarli z odniesionych ran Staniszewski i jego syn, a sprawa przeciwko organizatorom zajazdu toczyła się m.in. przed Tryb. Kor. do r. 1663, kiedy syn S-ego, Daniel został skazany na karę 210 grzywien główszczyzny. W r. 1648 walczył S. na czele szlachty wołyńskiej z powstańcami kozackimi i nie uczestniczył w sejmach konwokacyjnym i elekcyjnym. Jego dobra na Wołyniu, w tym Nieświcz, zostały przez Kozaków zniszczone; 30 X t.r. wniósł S. protestację w księgach wołyńskich przeciw dowodzącemu tymi oddziałami Fedorowi Lipce, dawnemu mieszczaninowi łuckiemu. S. utracił także akta majątkowe, gdyż zabrał je z kancelarii grodzkiej włodzimierskiej jej regent Paweł Tetera, który przyłączył się do powstańców (z czasem został hetmanem kozackim). Na sejmie koronacyjnym Jana Kazimierza w Krakowie w styczniu 1649, opowiedział się przeciw pertraktacjom z Kozakami i zażądał, aby król ruszył przeciw nim z wojskiem komputowym i chorągwiami powiatowymi. Gdy na sejmiku relacyjnym woj. wołyńskiego 15 III t.r. szlachta wybrała podkomorzego kijowskiego Jerzego Niemirycza na pułkownika zaciągów tego województwa, S. zamanifestował swoje niezadowolenie wnosząc 2 IV protestację przeciw uchwaleniu na sejmiku sum dla rotmistrzów powiatowych. Na sejmiku łuckim 15 IV szlachta wołyńska obrała S-ego pułkownikiem zaciągów powiatowych i podporządkowała mu czternastu rotmistrzów. Z jego siłami miał, z rozkazu króla, połączyć się rotmistrz Samuel Karol Korecki, w celu wspólnej walki podjazdowej, ale w wyniku sporów między oboma dowódcami do połączenia nie doszło. Pod koniec lipca znajdujące się w okolicach Dubna oddziały pod jego komendą liczyły zaledwie 700 (z 1500 uchwalonych) ludzi; dowodząc nimi, wziął S. udział w kampanii zborowskiej. Po bitwie pod Zborowem (15 VIII) i zawarciu traktatu z chanem Islam Gerejem król polecił S-emu, aby zapewnił asystę i bezpieczeństwo wojsku opuszczającemu Zbaraż; jednak zbarażczycy stanowczo zaoponowali przeciw podjęciu takich środków. Z sejmu grudniowego 1650 r. wyznaczony został S. na senatora rezydenta na półroczny okres od marca 1652. Zapewne brał udział w kampanii beresteckiej 1651 r. Uczestniczył w pierwszym sejmie 1652 r., na którym posłowie rosyjscy domagali się kary za obrazę cara przez stosujących w listach niepełną tytulaturę dygnitarzy Rzpltej, w tym S-ego, któremu pozwolono złożyć przysięgę, że stało się to «z prostej nieświadomości tytułów Jego Carskiego Wieliczestwa». Brał udział w sejmie brzeskim 1653 r. i został delegowany z senatu do komisji określającej szkody poczynione w dobrach szlacheckich przez stacjonujące chorągwie kor. W l. 1650–3 szlachta wołyńska w instrukcjach dla posłów na sejmy podnosiła zasługi S-ego i zwracała się o wynagrodzenie jego strat.

Gniazdem rodowym S-ego był Nieświcz (Neswicz) w pow. łuckim (woj. wołyńskie); pisał się jako dziedzic z Nieświcza, Czarukowa i Ławrowa. Oprócz tego posiadał Chrynniki Wielkie i Małe, Toupyzynę, Wigurzycę, Pierepiełkę, Mytyszcze, Szprachy, Kamienną Górę, Mytnicę, Rykany oraz Łuczyńce. Miał także pewne dobra w woj. lubelskim, m.in. Sitaniec. Zmarł pod koniec r. 1655.

S. był trzykrotnie żonaty; pierwszą żoną była (już w r. 1622) Maryna z Mężyńskich, drugą była (co najmniej od r. 1636) Melania z Zawiszów, po śmierci której był winien Radziwiłłowi 12 tys. zł zabezpieczonych na jej dożywociu. Trzecią żoną była Zofia z Koniecpolskich, córka Aleksandra i Doroty z Dembińskich, potem zamężna za Mariuszem Stanisławem Jaskólskim, kaszt. sanockim; żyła jeszcze w r. 1686. Z pierwszego małżeństwa miał S. syna Daniela Stefana (zob.) i zapewne córkę Konstancję, żonę ks. Michała Woronieckiego, podstarościego włodzimierskiego.

Boniecki, VIII 310, XI, 80; Niesiecki, VIII; PSB (Korecki Samuel Karol); Pułaski, Kronika, II 152; Święcki, Historyczne pamiątki, II 147; Uruski, XI 192; Żychliński, VI 310–11 (błędna geneal. Stempkowskich); – Aftanazy, Dzieje rezydencji, V; Anusik Z., Struktura społeczna szlachty bracławskiej w świetle taryfy podymnego z 1629 roku, „Przegl. Hist.” T. 76: 1985 z. 3 s. 243–4; Chłapowski K., Starostowie w Małopolsce 1565–1668, w: Społeczeństwo staropolskie, W. 1986 IV; Ciara S., Senatorowie i dygnitarze koronni w drugiej połowie XVII wieku, Wr. 1990 s. 100; Ciesielski T., Sejm brzeski 1653, Tor. 2003 s. 281; Czermak W., Plany wojny tureckiej Władysława IV, Kr. 1895 s. 56, 384–7, 391; Dąbrowski J., Senat koronny. Stan sejmujący w czasach Jana Kazimierza, Kr. 2000; Kraushar A., Samozwaniec Jan Faustyn Łuba, W. 1892 s. 29, 32–44, 47–8, 51–2, 63–9; Kubala L., Jerzy Ossoliński, W. 1924 s. 439–40; tenże, Szkice historyczne, S. I–II, W. 1923; Litwin H., Napływ szlachty polskiej na Ukrainę 1569–1648, W. 2000; Novoselskij A. A., Bor’ba Moskovskogo gosudarstva s Tatarami w pervoj polovine XVII veka, Moskva 1948 s. 330; Ochmann S., Sejm koronacyjny Jana Kazimierza w 1649 r., Wr. 1985 s. 218; Przeździecki A., Nieświcz, Omelanik, „Athenaeum” (Wil.) T. 1: 1844 s. 25–48; Serczyk W., Na płonącej Ukrainie, W. 1998 s. 195 (w indeksie mylony z K. Stapkowskim); Sysyn F. E., Between Poland and the Ukraine. The Dilemma of Adam Kysil 1600–1653, Cambridge, Mass. 1985; – Akta grodz. i ziem., X 290; Arch. Jugo-Zap. Rossii, cz. II t. 1 s. 243, 277, 316, 387, 463, cz. III t. 4 s. 110, 197–202, 291, 360, 401–2, s. LXXXVII, cz. VI t. 1 cz. 2 s. 8, 247–52, cz. VII t. 2 nr 26 (podymne pow. łuckiego i włodzimierskiego za l. 1648–55); Dokumenty ob osvoboditelnoj vojne ukrainskogo naroda 1648–1654, Kiev 1965 nr 201; Dzieduszycki M., Kronika domowa Dzieduszyckich, Lw. 1865 s. 97; Monografia XX. Sanguszków oraz innych potomków Lubarta Fedora Olgerdowicza X. Ratneńskich, Oprac. R. Gorczak, Lw. 1906 III (gałąź koszyrska); Komput wojsk Rzeczypospolitej na projektowaną kampanię przeciwko Turcji w 1646 roku, Wyd. M. Nagielski, w: Studia i Mater. do Hist. Wojsk., XXXVII 321; Oświęcim, Diariusz 1643–51; Przyłęcki S., Pamiętniki o Koniecpolskich, Lw. 1842 s. 163; Radziwiłł, Pamiętnik; Relacje wojenne z pierwszych lat walk polsko-kozackich powstania Bohdana Chmielnickiego okresu „Ogniem i Mieczem” (1648–1651), Wyd. M. Nagielski, W. 1999; Vol. leg., III 940, IV 34, 48, 50, 73, 262, 338, 468; – AGAD: Metryka Kor., nr 173 k. 107v–8 (nominacja na podstolstwo wołyńskie), nr 182 k. 125–6, nr 188 k. 10v–11v, Arch. Radziwiłłów, Dz. II nr 1049, Lustracje, nr XVIII, 74 k. 96, Arch. Zamoyskich, nr 2893 s. 104, Zbiór Czołowskiego, nr 525 s. 58–60, Geneal. Wielądka, nr 56 s. 1–2 (geneal. Stempkowskich); L'vivs'ka naukova biblioteka im. V. Stefanyka we Lw.: F. 91 op. 70 III s. 170, 1495–6; B. Narod.: BOZ, rkp. 858 nr 51, 52, rkp. 931 nr 1; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 2253 k. 53v–4, rkp. 2979 s. 12 (geneal. Stempkowskich).

Mirosław Nagielski