Stryjeński Jacek (1922–1961), malarz, dekorator, scenograf.
Ur. 21 XI w Krakowie, był wnukiem Tadeusza (zob.), synem Karola (zob.) i Zofii z Lubańskich (zob.), bratankiem Władysława (zob.), bliźniaczym bratem Jana (zob.).
Od r. 1934 uczył się S. wraz z bratem w gimnazjum salezjanów w Oświęcimiu. Naukę kontynuował w gimnazjum w Krakowie, a od r. 1937 w Gimnazjum Władysława Giżyckiego w Warszawie. Od najwcześniejszych lat obracał się w kręgu artystów w Krakowie i Poroninie. Na zaproszenie swego ojca chrzestnego Jana Lechonia wyjechał latem t.r. do Paryża; przebywał potem krótko w Massignieu de Rives u Felicji i Karola Kranców. Studiował w ASP w Warszawie, w Katedrze Grafiki Artystycznej, pod kierunkiem Stanisława Ostoi Chrostowskiego; pobierał również lekcje u matki.
W r. 1939 jako ochotnik brał S. udział w kampanii wrześniowej. Następnie przedostał się do Francji, gdzie służył w 2. Dyw. Strzelców Pieszych gen. Bronisława Prugara-Ketlinga; w czasie walk został ranny. Po upadku Francji, w czerwcu 1940, przeszedł z Dywizją do Szwajcarii, gdzie został internowany. Od października 1941 do r. 1942 uczył się w gimnazjum w Wetzikon. W r. 1942 wykonał przydrożną kapliczkę w stylu zakopiańskim w Rueun/Ruis (kanton Gryzonia), malował też obrazy ścienne w Wetzikon i w kantonie Ticino. W l. 1942–3 przebywał w obozach internowanych, m.in. w Winterthur, skąd dojeżdżał do Kunstgewerbeschule i na Wydz. Architektury Politechniki w Zurychu. W l. 1943–4 studiował w Szkole Sztuk Pięknych w Genewie. Razem ze spowinowaconym malarzem-dekoratorem Aleksandrem Cingrią młodszym wykonał kartony do mozaik na ratuszu w Genewie. W r. 1944 potajemnie przedostał się do Francji, gdzie walczył we francuskim ruchu oporu, a następnie wstąpił we Włoszech do 2. Brygady Pancernej II Korpusu gen. Władysława Andersa; był szoferem w transportach amunicji (wg tradycji rodzinnej uczestniczył w bitwie pod Monte Cassino). W r. 1946 osiadł w Genewie.
Bezpośrednio po zakończeniu wojny przyjeżdżał S. kilkakrotnie do Polski z transportami Szwajcarskiego Czerwonego Krzyża. We wrześniu 1947 współpracował krótko z prowadzoną przez Żółtowskich wytwórnią ceramiki w Ginsiedel. W czerwcu 1948 otrzymał I nagrodę w konkursie na projekt kostiumów do widowiska z okazji «Święta Genewy» i został przyjęty do szwajcarskiego stow. artystycznego «L’Euvre». Wystawiał z nim w Genewie w Palais de l’Athénée w l. 1948, 1949 i 1952. W lipcu 1949 wyjechał z żoną do Challes-les-Eaux koło Chambéry we Francji, gdzie wykonał polichromię w kościele (m.in. 12 apostołów na ścianach prezbiterium oraz scena Koronacji Marii w gotyckiej wnęce nad ołtarzem). T.r. rozpoczął współpracę z teatrami genewskimi: dla teatru marionetek Marcelle Moynier wykonywał przez wiele lat dekoracje, kostiumy i główki lalek, m.in. do spektakli: „Le Chat Botté” (1950), „Pierre et le loup le Cirque” (1951), „La Belle endormie” (1952), „Les Misiciens de la Ville” (1953), „Le Calif Cigogne” (1960). W teatrze De la Cour St. Pierre w Genewie wykonał w r. 1949 dekoracje i kostiumy do muzycznej adaptacji „Syrenki” H. Ch. Andersena (adaptacja F. Perrot) oraz sztuki „Fernanda Chavannes” G. le Fou, a w r. 1956 do „La Finta Semplice” W. A. Mozarta i „Il Filozofo di Campagna” B. Galuppi (reż. R. Corena). Dla genewskiego Théâtre de la Comédie projektował dekoracje i kostiumy do „Voleur d’enfants” J. Supervielle’a (1950) i „Jean de La Fontaine” S. Guitry (1952). Dla zespołu teatralnego Szwajcarii Romańskiej Opera da Camera wykonał w r. 1957 dekoracje i kostiumy do „Bastien i Bastienne” Mozarta oraz „Służąca panią” G. Pergolesiego (obie w reż. F. Boissiera). Mniejsze prace podobnego rodzaju podejmował w l. 1957–9 dla amatorskiego zespołu The Geneva English Drama Society, występującego na deskach teatru De la Cour St. Pierre. Szczególnym uznaniem cieszyły się zaprojektowane w r. 1957 dekoracje do sztuki I. Haya i L. du Garde Peacha „The White Sheep of the family” (reż. A. L. Prandle). Do sztuki „Szopka Mistrza Piotra” („El Retablo de Maese Pedro”) M. de Cervantesa z muzyką M. de Falli (reż. R. Corena) stworzył w r. 1959 teatr-szopkę z 13 kukiełkami z blachy żelaznej; wykorzystał w niej motyw wieży kościoła Mariackiego z Krakowa. Do niezrealizowanych projektów teatralnych S-ego należą kostiumy do „Der bekehrte Trunkenbold” Ch. W. Glucka (1951) oraz kostiumy i dekoracje do „Romea i Julii” W. Shakespeare’a, „Opery za trzy grosze” B. Brechta i „The Fairy Queen” H. Purcella (wszystkie z r. 1953).
W l. 1950–5 do kościoła p. wezw. św. Franciszka Salezego w dzielnicy Chęne-Bourg w Genewie wykonał S. mozaiki: Chrystus i Maria w otoczeniu świętych, Święci Jan Ewangelista, Piotr i Franciszek Salezy (w apsydzie) oraz Dwaj archaniołowie (na łuku tęczy). We współpracy z René Antoniettim wykonał też dla tego kościoła postacie świętych Mikołaja z Flue i Franciszka Salezego umieszczone na fasadzie po bokach portalu. W zróżnicowanej fakturze tych dzieł zaznaczyło się odchodzenie S-ego od tradycyjnej technologii mozaikowej. Równocześnie projektował dekoracje dla nowych budynków w Genewie: w r. 1951 mozaiki na fasadach domów przy Avenue Ernest-Hentsch (nr 2, 4, 5, 6, 8) oraz nad wejściem w kompleksie Vermont Park przy rue de Montbrillant 55, a w r. 1952 malowidła nad drzwiami domów przy Avenue Fronenex (nr 59, 61, 63, 65). W r. 1956 dla genewskiej kawiarni «Le Squale» wykonał nowatorską mozaikę, przedstawiającą pejzaż podmorski z rybami; nie ukrywając cementowego lepiszcza, osadził w nim silnie plastyczne elementy z różnego rodzaju kamieni i barwionych szkieł oraz specjalnie przywiezione z Bretanii muszle. W r. 1958 zdobył I nagrodę w konkursie na mozaikę z płyt kamiennych do genewskiego Kasyna Oficerskiego; wielkich rozmiarów dzieło (40 m2) Cztery amazonki sporządzono z marmuru, granitu i onyksu. Również t.r. wykonał z kolorowych marmurów zegar słoneczny na ścianie domu w Genewie przy rue Maraîchers 11. W r. 1959 wziął udział w wystawie nowoczesnego malarstwa ściennego w Kunstmuseum w Lucernie.
S. był czynny także w innych dziedzinach sztuki; przez całe życie uprawiał rysunek lawowany (Pożar Teatru Wielkiego, 1951, Tańczący górale, 1952), akwarelę i gwasz, rzadziej malarstwo olejne. Tworzył pejzaże (Rzeka Arve koło Veyrier, Pejzaże z Sabaudii), portrety i sceny rodzajowe. Do kościoła p. wezw. św. Teresy w Genewie zaprojektował w r. 1957 siedem witraży przedstawiających sceny ze Starego i Nowego Testamentu; zostały one wykonane ze szkieł o bogatej gamie barwnej. T.r. pracował jako dekorator wystawy retrospektywnej w ramach Międzynarodowego Salonu Samochodowego w Genewie. W r. 1957 pod wpływem muzyki C. Monteverdiego „Walka Tankreda i Kloryndy” (do pieśni XI „Jerozolimy wyzwolonej” T. Tassa) sporządził 39 linorytów z postaciami rycerzy i jeźdźców.
Eksperymentując z niekonwencjonalnie stosowanym tworzywem swych prac, S. zwykle współpracował przy ich wykonywaniu (m.in. szył kostiumy teatralne). Stworzył własny wyrazisty styl. Lechoń napisał, że «był on Polakiem w każdym odruchu, we wszystkich umiłowaniach i słabostkach, w lot wyczuwał wszystko polskie, co było w sztuce». Największym sukcesem S-ego było zdobycie I nagrody w międzynarodowym konkursie na dekorację odbudowywanej po pożarze sali Teatru Wielkiego w Genewie. Zaprojektował tam sufit pokryty arkuszami czarnej cyzelowanej blachy, ozdobiony srebrnymi i złotymi płatkami oraz gwiazdami ze szkła z Murano, imitujący sklepienie niebieskie płynnie przechodzące w kurtynę z arkuszy blachy o nierównej powierzchni, ozdobioną unoszącym «człowieka-orkiestrę» rydwanem zaprzężonym w skrzydlate konie; wg René Emmeneggera było to «dzieło wyjątkowe», które «nadaje niepowtarzalny charakter genewskiej scenie lirycznej». Realizacji projektu S. nie doczekał; kompozycja została ukończona w warsztacie kowalstwa artystycznego La Société des hoirs d’Auguste Gehr w Gland przez grupę jego współpracowników, m.in. żonę. S. zmarł na atak serca 8 III 1961 w Genewie, został pochowany na cmentarzu Chęne-Bourg.
W małżeństwie (od r. 1948) z Danutą z Burdeckich, witrażystką i dekoratorką, miał S. synów Łukasza (ur. 1950), plastyka, i Stanisława (1952–2005).
W r. 1968 odbyła się w Musée Rath w Genewie retrospektywna wystawa prac S-ego. Wykonane przez niego lalki pokazywano na wystawach: L’art de la Marionnette w Musée Rath (1979) oraz Marionnettes, une expression artistique w Musée des Arts Decoratifs w Lozannie (1980) i Museum Bellerive w Zurychu (1981).
Künstler-Lexikon der Schweiz. XX. Jahrhundert, Frauenfeld 1963–7; Zieliński J., Nasza Szwajcaria. Przewodnik śladami Polaków, W. 1999; – Katalog wystaw: Jacek Stryjeński 1922–1961. Musee Rath, Genève 1968; – Chełmicka-Żurawska J., Mozaiki Jacka Stryjeńskiego, „Projekt” R. 2: 1957 nr 4 s. 27–9; Dubois-dit-Bonclaude S., Un Ciel de feu. Jacek Stryjenski et le décor de la salle du Grand Théâtre, z. dodatkowy w: taż, Rideaux égoistes: rideaux d’opéras et de théâtres, Genève 2001; Le Grand Théâtre de Genève, Genève 1995; Grońska M., Zofia Stryjeńska, Wr. 1991; Kobler C., Kaplun S., Droin P., Chevalier N., Edvin A., Marionnettes, Genève 1984; Kohler A., Stryjeński, l’art. Et le jeu, „Tribune de Genève” 1968 nr z 17 IV; Krzywicka I., Mozaiki Stryjeńskiego, „Przekrój” 1958 nr 673; Lechoń J., Jacek, „Wiad. Pol.” (Londyn) 1942 nr 37; Maul-Krummrich G., Krummrich W., Marionetten, Bern 1984; Mignon P. L., J’aime les marionnettes, Lausanne 1962; Paradowska J., Paradoks Jacka Stryjeńskiego, „Teatr” 1960 nr 21; Węgrzyn T., Stryjeńskich emigracje i powroty, „Dzien. Pol.” 1997 nr 58; – Stryjeńska Z., Chleb prawie że powszedni. Pamiętnik, Oprac. M. Grońska, W. 1995 (m.in. listy S-ego do rodziny, liczne fot.); Vellas Ch., Le Grand Théâtre decoré par Stryjeński, „Tribune de Genève” 1979 nr z 10 V; – „Domus” (Mediolan) 1962 nr 395; „Dzien. Pol.” 1997 nr 58; „L’Illustré” (Lozanna) 1958 nr z 14 VIII (F. Muller), 1959 nr z 11 VI; „Journal de Genève” 1957 nr z 13 II, 1959 nr z 15 V; „National-Zeitung” (Bazylea) 1959 nr z 15 VI; „Tydzień Pol.” 1974 nr z 16 III; „Tribune de Genève” 1957 nr z 13 II, 1959 nr z 28 XI; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1961: „Le Courier” nr z 10 III, „Tribune de Genève” nr 24, „Tyg. Powsz.” nr 24 (K. Górski), „Wiadomości” (Londyn) nr 796 (F. Krancowa, T. Szmitkowski); – IS PAN: Mater. Słown. Artystów Pol. (biogram oprac. przez żonę, Danutę Stryjeńską z Genewy); – Informacje Jana Zielińskiego z Genewy.
Urszula Leszczyńska