Pretwicz (Pretfic) Jakub h. Wczele (1546–1613), wojewoda podolski. Był synem Bernarda (zob.) i – jak się zdaje – pierwszej jego żony. Ur. na Podolu krótko przed 18 VIII, pisał się stale z Gawron (na Śląsku).
Na mocy konsensu z 12 VII 1561 w styczniu r. n. P. przejął po ojcu star. trembowelskie. Po śmierci ojca wszedł w kontakt z ks. Albrechtem pruskim, któremu 12 I 1564 przesłał wraz z zaleceniem własnej osoby jeńca Tatara. Młodym P-em opiekował się hetman Mikołaj Sieniawski; w czerwcu t. r. wysłał go na dwór książęcy do Królewca. Nie wiadomo, jak długo P. tam przebywał. W l. n. pełnił funkcje starościńskie w Trembowli i idąc śladami ojca zagospodarowywał wsie starostwa, w r. 1569 procesował się z mieszczanami lwowskimi, a w r. 1571 wypuszczał jednemu z nich, Iwanowi Mieleszkiewiczowi, w arendę młyny i myto trembowelskie. W czasie zjazdu w Stężycy przemawiał 28 V 1575, domagając się powiększenia zaciągów na Podolu i ostrzegając przed napadem Tatarów. Był też już wówczas zapewne jednym z rotmistrzów jazdy kwarcianej. W październiku t. r. bił się pod Zbarażem z Tatarami, którzy założyli kosz pod Tarnopolem i rozpuścili zagony, a wkrótce potem rozdzielał żołnierzom przysłane ze skarbu pieniądze. Także po wyborze Stefana Batorego służył na Podolu, biorąc corocznie żołd na 100 koni. W 2. poł. 1578 r., w czasie przygotowań do wojny o Inflanty, został wysłany na Węgry po konie i rynsztunek wojenny. W r. 1579 wprowadzał na polecenie królewskie Annę Sieniawską, wdowę po Spytku Jordanie z Zakliczyna, w dobra zabrane jej przez Samuela Zborowskiego. Wziął udział w kampanii 1580 r. jako wolontariusz na czele 200-konnej roty husarskiej; król przydzielił go do pułku jazdy nadwornej Jana Zborowskiego. W r. 1581, podczas kampanii pskowskiej, uczestniczył ze swą chorągwią husarską w podjętej w połowie sierpnia wyprawie dywersyjnej na Siewierszczyznę.
P. uchodził za pewien autorytet w sprawach tureckich i tatarskich i w r. 1583 przesyłał nowiny z pogranicza nuncjuszowi A. Bolognettiemu. Na sejmie elekcyjnym w 1587 r. przemawiał 31 VII i 11 VIII w imieniu żołnierzy kwarcianych, żądając podniesienia żołdu, a 19 VIII oddał głos «imieniem swem i żołnierzów podolskich» na królewicza szwedzkiego. Posłował na sejm 1589 r. z woj. podolskiego. W maju 1592 przybył do Krakowa witać przybywającą do Polski Annę Austriaczkę, 28 V był jednym z 4 starostów-żołnierzy niosących baldachim w procesji Bożego Ciała na Rynku Krakowskim. W jesieni t. r. posłował z ziemi halickiej na sejm inkwizycyjny; wkrótce po sejmie, 17 XI, został mianowany kaszt. halickim. Był zaangażowany w sprawy kozackie; wypłacał żołd niżowcom zaciągniętym na okres od 18 X 1590 do 18 X 1591. Wziął ze swym pocztem udział w rozbiciu Kozaków Krzysztofa Kosińskiego pod Piątkiem, a następnie złożył podpis na akcie kapitulacyjnym (10 II 1593). T. r. przed 9 VI, a więc zapewne na sejmie warszawskim, awansował na kaszt. kamienieckiego. W lipcu 1594 jego rota starościńska stawiła się pod Błożewką, gdzie Jan Zamoyski koncentrował wojsko w celu ścigania Tatarów idących przez południowe krańce Polski na Węgry. Dn. 25 XI donosił Zamoyskiemu z Szarawki o powrocie Kozaków z Wołoszczyzny i zajęciu przez nich Baru.
W okresie przygotowań do unii kościoła prawosławnego z rzymsko-katolickim P. wchodził w skład poselstwa wysłanego przez króla do Konstantego Wasyla Ostrogskiego w celu przekonania go o potrzebie tego zjednoczenia. Uczestniczył w końcowej fazie kampanii Stanisława Żółkiewskiego przeciw Semenowi Nalewajce w r. 1596. W maju przybył ze znacznym pocztem do obozu pod Perejasławiem i brał udział w dalszych działaniach aż po kapitulację Kozaków pod Łubniami. Dn. 10 VII pisał jednak łaskawie do Krzysztofa Nieszkowskiego i «panów mołojców zaporoskich», że chętnie wyjedna ich poselstwu audiencję na dworze i ułatwi przywrócenie do łask królewskich. W l. 1595 i 1598 rozstrzygał razem z Żółkiewskim i innymi komisarzami spory graniczne między Jadwigą ze Szczekarzowic, żoną Jerzego Mniszcha, a miastem Lwowem. Na sejmie 1597 r. próbował bezskutecznie wyjednać ulgi podatkowe dla mieszczan trembowelskich. W jakiś czas potem doszło do wystąpień trembowlan przeciw P-owi. W r. 1603 wysłali oni swych pełnomocników do króla, domagając się rozsądzenia sporu; ostateczny wynik tego zatargu nie jest znany. Był przeciwnikiem popierania Dymitra Samozwańca; 23 V 1604 pisał w tym duchu do króla z kilku innymi senatorami ruskimi. Brał udział w wyprawie Żółkiewskiego przeciw Tatarom w styczniu 1606. Przed bitwą na Udyczu, 28 I, pomagał Żółkiewskiemu sprawiać szyki.
Podczas rokoszu Zebrzydowskiego P. stał wiernie przy Zygmuncie III. W lipcu 1606 uczestniczył w zjazdach szlachty woj. ruskiego, następnie stawił się w obozie królewskim i brał udział w pościgu za rokoszanami. Pod Janowcem jeździł ze Zbigniewem Ossolińskim i Aleksandrem Chodkiewiczem do obozu rokoszan na rokowania, a po ich kapitulacji na rozkaz króla pilnował w wojsku rokoszowym zwinięcia chorągwi i złożenia kopii, podpisał się też pod uniwersałem królewskim, zawiadamiającym o ugodzie janowickiej (7 X 1606). Dn. 7 III 1607 złożył podpis pod manifestem szlachty ruskiej, zebranej we Lwowie, wymierzonym przeciw rokoszanom, a już w kilka dni później (13 III) wyszedł z kancelarii królewskiej dokument dający mu urząd woj. podolskiego. Na sejmie t. r. został wyznaczony na komisarza do budowy zamków na Ukrainie. Był przy królu, gdy ten uniwersałem z 26 VI t. r. odpowiedział na wznowienie rokoszu. Brał zapewne udział w bitwie z rokoszanami pod Guzowem.
Oprócz star. trembowelskiego miał P. także dzierżawę ulanowską (koło Chmielnika), nadaną mu 23 III 1593. W r. 1606 uzyskał od Zygmunta III zgodę na lokację miasta w Ulanowie. Najchętniej przebywał w odziedziczonej po ojcu Szarawce (na Podolu), którą odbudował po spaleniu przez Tatarów w r. 1567, a której posiadanie potwierdzono mu na sejmie w r. 1578. W r. 1589 zapisał na niej 14 000 złp. tytułem oprawy swej drugiej żonie. W r. 1607 ufundował tam klasztor Dominikanów i wybudował (konsekrowany w r. 1612) kościół. W akcie fundacyjnym zobowiązywał P. mających osiąść w Szarawce ojców m. in. do odprawiania mszy św. za Władysława Warneńczyka. P. wrósł całkowicie w środowisko polsko-ruskiej szlachty kresowej. Mimo że doszedł do godności senatorskich, sławą ojcu ustępował. Niemniej był osobą znaną. Jakub Unieszowski w „Eudimonia Olbrichta Łaskiego Voiewodi Siradzkiego …” (wyd. Kr. 1609) poświęcił P-owi przedmowę z osobnym wierszem. P. zmarł w kwietniu 1613; został pochowany w Szarawce, gdzie jeszcze w poł. XIX w. istniało w kościele poświęcone mu epitafium. Zachariasz Rogalicius sławił go pośmiertnie w „Mnemosynon Eucomiasticon in funus Il. ac Magn. D. D. Jacobi a Gawroni Pretficii …” (wyd. Kr. maj 1613).
P. żonaty był dwukrotnie. Pierwszą zapewne żoną była Barbara Ciołkówna z Żelechowa, drugą Elżbieta Jazłowiecka, córka hetmana Jerzego (zob.). P. miał trzy córki: Anna Zofia wyszła za Piotra Dulskiego, star. rajgrodzkiego (dziedziczyła Szarawkę), Hester – za Rafała Uchańskiego (wzięła dzierżawę ulanowską), trzecia zmarła w zakonie. Jedyny syn Jan, którego ojciec w r. 1583 wysyłał do Rzymu i któremu chciał w r. 1591 odstąpić star. trembowelskie, nie przeżył ojca. Wspomniany przez Niesieckiego Aleksander Pretwicz, dworzanin Władysława IV, rzekomy syn Jakuba, to w rzeczywistości Aleksander Praÿetfuss, syn Joba.
Maleczyński K., Urzędnicy grodzcy trembowelscy, „Ziemia Czerwieńska” R. 2: 1936 s. 307; Słown. Geogr., XI 793, XII 790; Boniecki, II 219, V 81; Niesiecki; Paprocki; – Barącz S., Rys dziejów zakonu kaznodziejskiego w Polsce, Lw. 1861 II 505; Chodynicki K., Kościół prawosławny a Rzeczpospolita Polska, W. 1934; Horn M., Walka klasowa i konflikty społeczne w miastach Rusi Czerwonej w l. 1600–1647…, Wr. 1972; Kocowski B., Wyprawa Tatarów na Węgry przez Polskę w 1594 r., L. 1948 s. 49; Kotarski H., Wojsko polsko-litewskie podczas wojny inflanckiej, Stud. i Mater. do Hist. Wojsk., XVII cz. 1 s. 67, cz. 2 s. 106, 116, 147, 151 (mylnie jako Mikołaj); Maciszewski J., Polska a Moskwa 1603–1618, W. 1968. s. 53–4; Prochaska A., Hetman Stanisław Żółkiewski, W. 1927: Pułaski K., Stare osady w ziemi kamienieckiej. Szarawka, w: Szkice i poszukiwania historyczne, S. 3., Kr. 1906; – Akta grodz. i ziem., X, XX, XXIV; Arch. Zamoyskiego, III; Bielskiego J. dalszy ciąg kroniki polskiej, W. 1851 s. 168; Elementa ad Fontium Editiones, XLI, XLIX; Księgi podskarbińskie, s. 209; Listy Stanisława Żółkiewskiego 1584–1620, Kr. 1868 nr 13, 15, 37; Matricularum summ., V nr 4048, 4056, 4354, 4443, 8982, 10230, 10737; Mon. Pol. Vat., VI; Orzelski, Bezkrólewia ksiąg ośmioro; Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego, Kr. 1918 II, III; Pisma Stanisława Żółkiewskiego kanclerza koronnego i hetmana, Lw. 1861 s. 148–52; Początki panowania Stefana Batorego w Polsce, W. 1877; Źródła Dziej., IV 165, 184; Posłowie koronni na sejm warszawski 1589 r., Wyd. I. Kaniewska, „Czas. Prawno-Hist.” T. 32: 1980 z. 2 s. 158; Rokosz Zebrzydowskiego. Materiały historyczne, Bibl. Ordynacji Krasińskich, IX–XII; Script. Rer. Pol., XI (Diariusze sejmowe r. 1587), XX (Diariusze sejmu r. 1597), XXI (Diariusze i akta sejmowe r. 1591, 1592); Sprawy wojenne króla Stefana Batorego, Kr. 1887 s. 111, 197, w: Acta Hist., XI; Vol. leg., II 977, 1520, 1600; Wielewicki, Dziennik, III; – AGAD: Metryka Kor. t. 134 k. 283, t. 136 k. 96, t. 137 k. 11, 426 t. 138 k. 57v., 188, t. 139 k. 266, t. 151 k. 24v., 137, t. 171 k. 57v.; Arch. Państw. w Tor.: Katalog V 10 k. 59; B. Narod.: rkp. III 5484, 5485.
Andrzej Tomczak