Łuba Jan Faustyn (ur. w 1. poł. XVII w., zm. 1648?), szlachcic z Podlasia, domniemany samozwaniec i pretendent do korony carskiej. Syn Dymitra Michała, który, wespół ze swymi braćmi, posiadał dobra Stawy i Sieniawy nad Bugiem, i Maryny Anny z Mysłowskich. Ojciec jego brał udział w wojnach moskiewskich na początku XVII w., służąc pod Aleksandrem Gosiewskim. Na wyprawę wziął ze sobą żonę i małego syna. Dymitr poległ, a jego żona i syn zostali uwięzieni. Maryna rychło zmarła nie odzyskawszy wolności, młody zaś Ł. powrócił do Polski w r. 1619, zwolniony jeszcze w czasie trwania rokowań w Deulinie. Sierotą zaopiekował się i przywiózł do Polski Jan Bieliński, którego identyfikuje się z Fryderykiem Janem, późniejszym wojewodą malborskim. Młody Ł. znalazł opiekę i wychowanie na dworze kanclerza i hetmana w. lit. Lwa Sapiehy, który wypłacał mu 600 złp. rocznej pensji oraz oddał go w opiekę ihumenowi monastyru semenowskiego w Brześciu, Atanazemu Filipowiczowi z poleceniem, by uczył chłopca nie tylko po polsku, lecz również po łacinie i rusku. Ponieważ istniejące wciąż między Polską i Moskwą napięcia sprzyjały wszelkim awanturniczym spekulacjom związanym z osobami różnych samozwańców, którzy tak wielki wpływ wywarli na dzieje Rosji w 1. poł. XVII w., zaczęto rychło wykorzystywać Ł-ę do tego celu, podając go za syna Dymitra Samozwańca i Maryny Mniszchówny. Szczególnie zajęli się tym: pierwszy opiekun Ł-y Bieliński oraz Lew Sapieha. Wieści te docierały również do Moskwy. I tak jakiś podejrzanej treści list z podpisem Ł-y dostarczył osobiście do Moskwy jego nauczyciel Atanazy Filipowicz. Podobne wiadomości otrzymał car Michał Romanow jeszcze z innych źródeł, m. in. od swojego gońca do Polski poddiaczego Płakidina (1639, 1640) i wysłanego w specjalnej misji w przebraniu kupieckim Iwana Kadaszewa (1640). W r. 1644 dotarł do Moskwy przechwycony w Stambule list, podpisany «Kniaź Iwan Dymitriewicz Moskiewskiej Ziemi carewicz», w którym samozwaniec ów prosi sułtana o pomoc.

Oficjalne czynniki państwowe Rzeczypospolitej podniosły sprawę Ł-y w czasie rokowań granicznych z Rosjanami na początku lat czterdziestych XVII w. Wywołało to ostrą reakcję cara Michała Romanowa, którego poselstwo, z bojarzynem Lwowem, dumskim «dworianinem» Puszkinem i diakiem Wołoszeninowem na czele, przysłane do Warszawy w r. 1644, poruszyło m. in., i to bardzo stanowczo, sprawę Ł-y, który w owym czasie służył w regimencie pieszym gwardii królewskiej pod Samuelem Osińskim, stacjonującym w Brześciu Litewskim. W czasie badania przeprowadzonego w obecności senatorów i dyplomatów moskiewskich Ł. zaprzeczył, jakoby był carewiczem i rościł sobie jakiekolwiek pretensje do tego tytułu. Opowiadał również historię swego życia, stwierdzając na zakończenie, iż jedynym jego pragnieniem jest chęć wstąpienia do klasztoru. Mimo to dyplomaci moskiewscy, zademonstrowawszy jedno z pism Ł-y, zażądali kategorycznie wydania samozwańca. Senatorowie nie wyrazili na to zgody, król zaś gotów był jedynie osadzić Ł-ę w twierdzy malborskiej. Jednakże wobec niesłychanie twardej postawy Rosjan zgodził się ostatecznie na to, by Ł. udał się z najbliższym poselstwem polskim do Moskwy, gdzie car będzie mógł się naocznie przekonać o jego niewinności. Zastrzegł sobie przy tym bezwarunkowo powrót Ł-y do Polski.

Dn. 15 (25) I 1645 przybyło do Moskwy poselstwo polskie z Gabrielem Stempkowskim na czele. W jego orszaku znajdował się Ł. Rozpoczęły się długie spory, gdyż Rosjanie, mimo iż zgodzili się na warunki królewskie, nie chcieli wypuścić Ł-y, a car Michał w liście do Władysława IV żądał wydania samozwańca. W związku z powstałą sytuacją Stempkowski wysłał gońca do Warszawy. Przywiózł on 23 VI (3 VII) 1645 odpowiedź króla, w której odmówił kategorycznie wydania Ł-y i prosił o rychłe odprawienie poselstwa polskiego z powrotem do Warszawy. Goniec przywiózł również deklarację na piśmie podpisaną przez czterech krewnych Ł-y i dwunastu innej szlachty stwierdzających pod przysięgą, że Jan Faustyn jest szlachcicem koronnym, synem Dymitra Michała i Maryny Anny z Mysłowskich. W nocy z 12/13 (22/23) VII 1645 zmarł car Michał, a syn jego i następca Aleksy Michajłowicz, chcąc utrzymać poprawne stosunki z Polską, zgodził się na wypuszczenie Ł-y do Polski. Przed opuszczeniem Moskwy wręczył Stempkowski bojarom deklarację datowaną 17 (27) VIII t. r., w której w imieniu króla i senatorów oświadczył, że Ł. nigdy nie będzie rościł żadnej pretensji do korony carskiej, że będzie w Polsce trzymany pod strażą i że nigdy nie opuści granic Polski i Litwy, a każdy, który ośmieliłby się użyć jego nazwiska jako pretekstu do akcji przeciw państwu moskiewskiemu, zostanie ukarany śmiercią. Wszystkie te zastrzeżenia będą wpisane do konstytucji najbliższego sejmu.

Ł. powrócił do Polski, gdzie został oddany pod straż, której nie można jednak identyfikować z więzieniem. Żądana uchwała sejmowa pod nagłówkiem «O Łubie szlachcicu polskim» weszła w skład konstytucji sejmu walnego warszawskiego z 5 XII 1645. Dalsze losy Ł-y nie są znane, w każdym bądź razie kariera jego jako samozwańca skończyła się. Sołowjew przypuszcza, w oparciu o pewne źródła, że Ł. poległ pod Piławcami nie jest to jednak pewne. Jak wskazują wszystkie, niezbyt zresztą liczne źródła, zarówno polskie, jak i moskiewskie, Ł. był człowiekiem skromnym, cichym, o bardzo przeciętnej inteligencji. Cała jego «kariera» jako samozwańca była wyreżyserowana przez możnych protektorów, głównie Sapiehę, którzy zainteresowani byli w kontynuowaniu wobec Rosji polityki zapoczątkowanej w okresie wielkiej smuty.

Enc. Slovar’, XVIII; Niesiecki, III 156; – Bantyš-Kamenskij N. N., Obzor vnešnich snošenii Rossii (po 1800 god), Moskva 1897 Č. 3 s. 123–5; Hirschberg A., Maryna Mniszchówna, Lw. 1906 s. 336; Kraushar A., Samozwaniec J. F. Ł. Kartka z dziejów panowania Władysława IV (1643–1646), W. 1892; Poršnev B. F., Francija, anglijskaja revolucija i jevropejskaja politika v seredinie XVII veka, Moskva 1970; Solov’ev S. M., Istorija Rossii…, (nowe wyd.), Moskva 1960–6 IV–V, XV; Stankewič A., Igumen Afanasij Filipovič i šlachtič Jan Luba, w: Pamjatniki russkoj stariny v zapadnych gubernijach izdavaemyje… N. N. Batjuškovym, Vypusk 8, S. Pet. 1885 s. 400–50; – Radziwiłł A. S., Pamiętniki, Wyd. E. Raczyński, P. 1839 II 148; Rostowski S., Lituanicarum Societatis Jesu Historiarum pars I, Vilnae 1763 s. 307; Vol. leg., IV 47–8; – B. Ossol.: rkp. 224 s. 736 i in.; Centr. Gosud. Arch. Drevnich Aktov v Moskve: Fond 79, Posolskij prikaz, Snošenija Rossii s Polšej, Dela nr 66, 67, 68.

Zbigniew Wójcik