Schlaubitz Jan Gotfryd (1707–1771), złotnik gdański. Ur. 25 V w Gdańsku, był synem Nataniela (zob.) i Katarzyny Elżbiety z Hollów.
Prawdopodobnie S. zawodu uczył się w nieznanym wybitnym ośrodku złotniczym za granicą. W gdańskich aktach cechowych pierwszy zapis o S-u pojawia się w r. 1733, kiedy uzyskał tytuł mistrza, wykonując sztukę mistrzowską u swego szwagra Jana Jöde. Dn. 18 II 1734 otrzymał obywatelstwo Gdańska. Działał w korporacji złotników, w r. 1750 był zastępcą, a w r. 1751 starszym cechu. Był znanym i bardzo popularnym złotnikiem, o czym świadczy przywilej nadany mu w r. 1749 przez króla Augusta III, zezwalający na zatrudnianie nieograniczonej ilości czeladników. Dn. 3 I 1760 cech zezwolił S-owi na posiadanie czterech uczniów. W jego dobrze prosperującym warsztacie zatrudnionych było, za zgodą cechu, co najmniej trzech, a przez dłuższy czas nawet czterech czeladników. U niego m.in. pracował i w r. 1751 uzyskał mistrzostwo Krzysztof Hecker, a w l. 1751–6 terminował Konrad Daniel Lundgreen. Księgi wpisowe cechu wymieniają także dwunastu uczniów, których w l. 1735–69 przyjął na naukę.
S. był artystą cenionym, świadczy o tym znaczna ilość zachowanych jego dzieł (nie tylko w Gdańsku i okolicach, ale także na całym Pomorzu Wschodnim, Warmii i sporadycznie na innych ziemiach polskich). Wśród znanych dzieł S-a przeważają wyroby o przeznaczeniu sakralnym. Twórczość S-a można podzielić na dwa okresy. W pierwszym, obejmującym l. 1733 – do ok. 1750, przejawiają się cechy typowe dla późnobarokowego złotnictwa gdańskiego. Z tego czasu pochodzą kielichy, niektóre skromne, pozbawione ornamentyki np. znajdujący się obecnie w kościele parafialnym w Mogielnicy (woj. radomskie), a także bogato zdobione, jak kielich w kościele w Leśnie (woj. bydgoskie). Jego dziełami są też puszki na komunikanty, w kształcie kuli z kościołów w Staninie (woj. siedleckie) z r. 1737 i Łęgowie (woj. gdańskie), czy relikwiarz św. Wawrzyńca z kościoła parafialnego w Różynach (woj. gdańskie) z r. 1746, ufundowany przez opata pelplińskiego Wojciecha Stanisława Leskiego. Dziełami o wybitnych walorach artystycznych tego okresu są monstrancje, o powtarzających się kształtach, zdobione motywami regencyjnymi. Tradycyjną formę mają obiekty z gloriami promienistymi i bocznymi ramionami utworzonymi z obłoków i główek anielskich (np. w kościele farnym w Tczewie, czy parafialnym w Gniewie) lub ze znajdującymi się na krańcach ramion adorującymi figurkami świętych (w kościele w Śliwicach), czy postaciami aniołów (z kościoła św. Józefa w Gdańsku, nie zachowana). Odrębną grupę, będącą wówczas nowością w złotnictwie gdańskim, stanowią monstrancje z gloriami o kształcie kartusza otoczonego promieniami, jak monstrancje z kościołów parafialnych w Wejherowie, Czarnem, Wielu, Jastrowiu, Drzycimiu, czy najbardziej z nich okazała ozdobiona sceną nakarmienia Eliasza przez anioła z kościoła parafialnego w Bydgoszczy. Do grupy tej należała też monstrancja z figurkami Marii oraz św. Anny i Joachima z kościoła św. Józefa w Gdańsku (zaginiona).
Już wówczas w kilku wybitnych dziełach ujawniają się wpływy francuskie, świadczące o znajomości przez S-a modnych rozwiązań kompozycyjnych, by wymienić kielich z katedry we Fromborku ze scenami z życia Chrystusa i dzbanek chrzcielny z kościoła św. Jana w Gdańsku (oba z r. 1739, nie zachowane) oraz drugi dzbanek tzw. hełmowy, z r. 1738 (w handlu antykwarskim).
Drugi okres twórczości S-a, zaczynający się około r. 1752 to okres rokoka. W dziełach z tego okresu nasilają się wpływy złotnictwa francuskiego, a szczególnie J. A. Meissoniera, którego album projektów i motywów dekoracyjnych (wydany w Paryżu w r. 1735) był artyście z pewnością znany, o czym świadczy nie tylko podobieństwo motywów, ale i wykonanie wg meissonierowskich wzorów niektórych przedmiotów (monstrancja i cyborium z Fromborka). Powstały wówczas najwybitniejsze jego dzieła. Wiele z nich wiąże się z zamówieniami bpa warmińskiego Adama Stanisława Grabowskiego. W l. 1752–5 S. wykonał dla Grabowskiego (jako dar biskupa z okazji dziesięciolecia objęcia przez niego diecezji), piękny zespół przedmiotów dla katedry we Fromborku: dzban z misą do ablucji, z osadzonymi w nich medalami z wizerunkiem Grabowskiego (wybitymi przez Andrzeja Vestnera z Norymbergi w r. 1742) oraz monstrancja (obecnie znajdujące się w katedrze w Olsztynie), a także (zaginione, znane tylko z przekazów ikonograficznych) cyborium ze scenami z życia Chrystusa, pastorał, lampa do ołtarza głównego i dwie kadzielnice. W l. 1756–8 (już na zamówienie kapituły katedry fromborskiej) S. wykonał w srebrze okazały krzyż i sześć lichtarzy, zdobionych wicią roślinną, rocaille’ami i główkami aniołków na ołtarz główny katedry we Fromborku. Inną wybitną kreacją S-a jest komplet ołtarzowy ufundowany przez hetmana w. kor. Józefa Potockiego do kaplicy Matki Boskiej w kościele Bernardynów w Leżajsku, złożony z krzyża, tabernakulum i sześciu świeczników, ukończony w r. 1764. Spośród wyrobów o przeznaczeniu świeckim na uwagę zasługuje para pięcioramiennych kandelabrów z r. 1767 (w zbiorach Zamku na Wawelu) i ich zredukowana do trzech ramion redakcja – para z r. 1763 lub 1767 (w handlu antykwarskim), a także para świeczników z postaciami aniołów trzymających rogi obfitości, z których wyrastają trzy esowate ramiona, z r. 1764 (Norymberga, Germanisches Nationalmuseum). Bogatą spuściznę S-a w tym zakresie uzupełniają srebra stołowe wykonywane zarówno dla najznamienitszych polskich rodów: Sapiehów (wzmianki w testamencie Teodory z Sołtanów Sapieżyny, Sanguszków ze Sławuty (waza i 11 półmisków w Muz. Okręgowym w Tarnowie), Czartoryskich (zachowane dwa półmiski w Muz. Narod. – Zbiory Czartoryskich w Krakowie), Tarnowskich z Dzikowa (zachowana tacka w Muz. w Łańcucie), jak i dla zamożniejszej szlachty – m.in. waza z herbem Dołęga z r. 1760 (Muz. Narod. w Poznaniu), waza z r. 1750 z dworu Helpertów w Jeleńcach (Muz. Narod. w Kielcach), para półmisków z herbem Korybut z r. 1755 lub 1761 (Muz. Warmii i Mazur w Olsztynie). W krajowych i europejskich kolekcjach oraz w handlu antykwarskim znalazło się wiele świeczników, dzbanków do kawy i czekolady, waz, talerzy, cukiernic i pudełek toaletowych, kubków, naczyń do przypraw, filiżanka i mydelniczka, które świadczą o rozmiarach i różnorodności produkcji pracowni S-a.
Przy powstawaniu niektórych zastaw stołowych S. współpracował z byłymi uczniami o czym zaświadcza półmisek zawierający także cechę K. Heckera z r. 1763 (Zamek Królewski na Wawelu) czy para dwuramiennych świeczników wykonanych z Emanuelem Ellenholtzem w r. 1755 lub 1761 (jeden zachowany w Muz. Narod. w Poznaniu). Z innych przedmiotów z tego okresu wymienić należy kielich z r. 1756 z kościoła św. Józefa w Gdańsku (zaginiony), zawierający rzadko stosowane przez artystę przedstawienia świętych, monstrancję z r. 1760, znajdującą się w kościele parafialnym w Bydgoszczy (przeniesioną z kościoła Jezuitów), w której gwiaździstą glorię otacza mistrzowsko wykonany repusowany wieniec obłoków z główkami anielskimi i klęczącymi aniołami po bokach, a także, o nieco skromniejszej formie, dwie bliźniacze monstrancje, w których jedynie stopy i trzony z nodusem otrzymały dekorację rokokową z kościołów św. Wojciecha w Gdańsku i pobliskiego Godziszewa. W tym okresie S. powrócił także do kartuszowego typu glorii, np. w monstrancjach w kościele parafialnym w Kielnie i św. Mikołaja w Elblągu (nie zachowana).
S. jest uznawany za najwybitniejszego gdańskiego złotnika okresu rokoka. Był mistrzem w odlewaniu, repusowaniu i cyzelowaniu. Jego wpływ widoczny jest w dziełach twórców gdańskich Hieronima Holla III, Krystiana Warmbiera i K. D. Lundgreena, a także złotnika olsztyńskiego Jana Krzysztofa Geese. Wg E. Czihaka S. sygnował swoje wyroby początkowo literami «IGS», a po r. 1747 pełnym nazwiskiem SCHLAU/BITZ w dwuwierszu. Tezę Czihaka powtórzyło kilku późniejszych badaczy, przypisując złotnikowi liczne dzieła opatrzone inicjałami. Ostatnio M. Gradowski udowodnił, iż artysta używał wyłącznie sygnatury SCHLAU/BITZ w dwuwierszu. S. zmarł jesienią 1771, pochowany został we własnym grobowcu, w kościele Najśw. Marii Panny w Gdańsku.
Był żonaty (od 24 IV 1735) z Krystyną Blandyną z Güntzów; małżeństwo było bezdzietne.
Altpreuss. Biogr., II; Thieme–Becker, Lexikon d. Künstler; Katalog zabytków sztuki w Pol., III z. 12, V z. 3, 6, 28, X z. 5, 25, XI z. 3–6, 15, 17, Seria Nowa, II z. 1, III z. 4, V z. 1–3; Schätze deutscher Goldschmiedekunst von 1500 bis 1920 aus dem Germanischen Nationalmuseum, Berlin 1992; Tuchołka-Włodarska B., Danziger Silber. Die Schätze des Nationalmuseums Gdańsk, Bremer Landesmuseum. Focke-Museum, vom 9. Juni bis 25. August 1991; – Baur V., Kerzenleuchter aus Metall. Geschichte, Formen, Techniken, München 1977 s. 125; Boetticher A., Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreussen, IV. Das Ermland, Königsberg 1894; Chodyński A. R., Uwagi o złotnikach i srebrnikach działających w Gdańsku, „Biul. Hist. Sztuki” R. 38: 1976 nr 2 s. 112; Chranicka B., Złotnictwo gdańskie, w: Gdańsk, jego dzieje i kultura, W. 1969; Czihak E. von, Die Edelschmiedekunst früherer Zeiten in Preussen, II. Westpreussen, Leipzig 1908; Dolczewska B., Zabytkowe złotnictwo w zbiorach kórnickich, „Pam. B. Kórn.” 1979 z. 15; Dros W., Kunstdenkmäler der Stadt Danzig, Stuttgard 1957–9 I, II; Dygdała J., Adam Stanisław Grabowski (1698–1766), biskup, polityk, mecenas, Rozpr. i Mater. Ośrodka Badań Nauk. im. W. Kętrzyńskiego w Olsztynie, Nr 138, Olsztyn 1994; Gradowski M., Znaki imienne J. G. Schlaubitza – złotnika gdańskiego, „Roczn. Gdań.” T. 51: 1991 z. 1; tenże, Znaki na srebrze. Znaki miejskie i państwowe używane na terenie Polski w obecnych jej granicach, W. 1994; Kopydłowski B., Muzeum Narodowe w Warszawie. Sztuka zdobnicza. Dary i nabytki 1945–1964, W. 1964; Kordek K., Mecenat artystyczny biskupa Adama Stanisława Grabowskiego, „Roczn. Olsztyński” T. 11: 1975 s. 122–32; Leo A., Gdańskie srebra stołowe z XVIII wieku, w: Muzeum Okręgowe w Tarnowie, dzieje i zbiory, Tarnów 1979 s. 139–45; Lepszy, Przemysł złotniczy, s. 91; Nielubszyc R., Jan Gotfryd Schlaubitz – gdański złotnik XVIII w., „Biul. Hist. Sztuki” T. 38: 1976 z. 38 (tu wykaz archiwaliów z AP w Gd.); Rembowska I., Gdański cech złotników od XIV do końca XVIII w., Gd. 1971; Rosenberg M., Der Goldschmiede Merkzeichen, Frankfurt am Main 1923 II 15; Samek J., Polskie rzemiosło artystyczne, W. 1984; tenże, Polskie złotnictwo, Wr. 1989; Tuchołka-Włodarska B., Srebra zakupione do zbiorów Muzeum Narodowego w Gdańsku w l. 1970–82, w: Gdańskie Studia Muzealne, 4, Gd. 1985; Woźniak M., Złotnictwo gdańskie XVIII wieku, „Roczn. Gdań.” T. 51: 1991 z. 1; – Borkowska M., Dekret w niebieskim ferowany parlamencie, Wybór testamentów z XVII–XVIII wieku, Kr. 1984 s. 170; – Informacje Dariusza Nowackiego z Kr.
Barbara Rol