Sierociński Jan Henryk (1798–1837), ksiądz unicki, powstaniec 1830/31 r., sybirak. Ur. we wsi Kalnik (pow. lipowiecki). Wg słów S-ego jego ojciec «umarł w więzieniu z powodu powstania podolskiego», tj. w r. 1831.
S. uczył się w szkołach w Niemirowie i Humaniu, następnie w Seminarium Głównym przy Uniw. Wil., gdzie otrzymał stopień magistra teologii. W r. 1823 przyjął święcenia w Połocku i pełnił obowiązki asesora w konsystorzu w Żydyczynie (pow. łucki) przy sufraganie łuckim Cyrylu Sierocińskim (zm. 1831), swym kuzynie. Był także instruktorem seminarzystów; tamże promowany został na kanonika katedralnego. W r. 1829 mianowany był członkiem komisji administrującej opactwem owruckim, pełnił obowiązki przełożonego bazylianów w Owruczu.
S. brał udział w powstaniu 1831 r., co potwierdził w napisanym na Syberii Śpiewie historycznym («Na czele ludu w duchowieństwa gronie/ Błogosławiłem zamiary…»). Aresztowany w maju t.r. (skonfiskowano u niego wówczas kilkadziesiąt książek) i więziony wraz z innymi w Owruczu, tłumaczył się, iż został, podobnie jak inni zakonnicy, przemocą zmuszony do udzielania wsparcia. Wraz z Modestem Didkowskim został przewieziony do więzienia w Żytomierzu i oddany pod sąd wojskowy. W uzasadnieniu wyroku wydanego 29 I 1832 pisano, iż S. «zorganizował spotkanie z buntownikami, odbierał od nich przysięgę i trzykrotnie polecił rządcy klasztoru dostarczyć im 150 uzbrojonych włościan i 10 najlepszych koni, grożąc surową odpowiedzialnością za niewykonanie polecenia». Został S. zesłany do Specjalnego Korpusu Syberyjskiego «z jednoczesnym pozbawieniem święceń, praw stanu oraz konfiskatą majątku, jeżeli takowy posiada» („Russkij invalid” 1832 nr 73).
W marcu 1832 S. spisał pro memoria, w którym utrzymywał, iż został oszkalowany przez ekonoma klasztornego. Wysłany pieszo, doszedł do Tobolska w listopadzie t.r. i wcielony został do 6. syberyjskiego kozackiego p. liniowego jako szeregowiec, faktycznie jednak skierowano go jako nauczyciela do opłacanej z kasy urzędowej szkoły wojskowej dla młodzieży kozackiej w Omsku. Udzielał wówczas lekcji synowi dyrektora szkoły Lwa I. Czerkasowa, w którego osobie znalazł protektora. Od 22 XI 1832 do 25 IV 1833 prowadził w Omsku dziennik, gdzie zapisywał codzienne wydarzenia, wymieniał osoby, z którymi łączyły go bliższe stosunki, notował też wysyłane i otrzymywane listy. Notatki urywają się półtora miesiąca przed aresztowaniem S-ego w związku z tzw. spiskiem omskim, zawiązanym 12/24 VI 1833 i mającym na celu zbiorową ucieczką jeńców polskich przez Bucharę przy pomocy miejscowych Kirgizów (denuncjatorzy twierdzili, że spiskowcy dążyli do oderwania tych obszarów od imperium rosyjskiego). Dziennik wraz z innymi papierami znalazł się wśród dowodów rzeczowych przesłanych przez Komisję Śledczą do powołanej następnie Komisji sądu wojskowego. Śledztwo w sprawie spisku trwało ponad trzy lata, aresztowano i przesłuchiwano setki osób, nim ostatecznie wyłoniono przywódców, do których zaliczono S-ego. Dn. 31 XII 1836 (12 I 1837) Mikołaj I podpisał wyrok: przewidzianą przez Audytoriat Główny karę śmierci przez rozstrzelanie zamienił na 6 tys. kijów (sześciokrotne przegnanie przez szpaler tysiąca żołnierzy). Egzekucja odbyła się 2/14 III 1837 w twierdzy omskiej. S. jej nie przeżył (zażył przedtem dużą dawkę opium uzyskaną od lekarza).
Informacje o spisku omskim i męczeństwie jego przywódców dotarły na Zachód już w kwietniu 1837, jednakże nie znalazły żadnego odzewu, podobnie jak publikacje zbiegłego z Syberii Rufina Piotrowskiego w „Dzienniku Narodowym”, a także w pismach francuskich i niemieckich w r. 1846. Dopiero „Pamiętnik” Piotrowskiego (1861), a następnie relacje innych pamiętnikarzy (Agatona Gillera, Konstantego Wolickiego i naocznego świadka Franciszka Knolla) poruszyły opinię publiczną.
Opiewał S-ego w wierszu pt. „Sierociński” Mieczysław Romanowski, a prozą Juliusz Turczyński w książeczce „Nasza Golgota. Z martyrologii sybirskiej” (Lw. 1901). Teofil Lenartowicz dedykował «cieniom męczenników polskich», m.in. S-emu, utwór „Na przepadłe imię. Kartki z niedokończonej tragedii” (Lipsk 1882). Lew Tołstoj w opowiadaniu „Za co?” (1906) odtworzył w przejmujący sposób scenę kaźni S-ego i współtowarzyszy.
Nowy Korbut, VIII 260; Czajka M., Kamler M., Sienkiewicz W., Leksykon historii Polski, W. 1995; Janowski, Słown. bio-bibliogr. Uniw. Wil.; – Djakow W., Nagajew A., Partyzantka Zaliwskiego i jej pogłosy (1832–1835), W. 1979; Dmitrijev-Mamonov A. I., Dekabristy w Zapadnoj Sibiri, S.Pet. 1905 s. 136; Fiećko J., O sybirskiej postawie księdza Jana Henryka Sierocińskiego, „Przegl. Powsz.” 1988 nr 2 s. 186–207; Janik M., Dzieje Polaków na Syberii, Kr. 1928; tenże, Literatura polska syberyjska, Złoczów [1907] s. 36–7, 53; tenże, Nieznana relacja o sprawie omskicj, „Kwart. Hist.” 1929 z. 3 s. 349–58; tenże, Wołyniacy na Syberii, Równe 1931 s. 11–13 (odb. „Roczn. Wołyński” T. 2: 1931, tam rysunek grobu S-ego, s. 289); Lednicki W., Tołstoj a Polska, Kr. 1929 s. 33, 35, 45–6; Librowicz Z., Polacy w Syberii, Kr. 1884 [reprint 1993] s. 121–2, 326–30; Limanowski B., Historia demokracji polskiej, W. Kr. 1922–3 I; Łukawski Z., Historia Syberii, Wr. 1981; Maksimow S., Syberia i ciężkie roboty, W. 1900 III 67–70; Muchowski W. Z., Siedem tysięcy pałek, „Solidarność” 1989 nr z 22 X; Nagajev A. S., Omskoe delo, Krasnojarsk 1991; Owsiany E., Kartka z Tołstoja, „Przegl. Tyg.” 1990 nr 34; taż, Lubię dumę Almanzora, „Dzien. Pol.” 1991 nr 85; Społeczeństwo polskie i próby wznowienia walki zbrojnej w 1833 roku, Wr. 1984; Szostakowicz B., Političeskie ssyl’nye Polaki i dekabristy, w: Ssyl’nye revoljucionery w Sibiri (XIX w. – fevral’ 1917 g.), Irkutsk 1973 s. 258–60; Śliwowska W., Księdza Jana droga do Polski, „Przegl. Wschodni” 1991 z. 1 s. 169–84; taż, Obieg wolnego słowa, w: Piśmiennictwo – systemy kontroli – obiegi alternatywne, W. 1992 II; taż, Polscy zesłańcy polityczni na Syberii w I połowie XIX wieku. Mity i rzeczywistość, „Przegl. Wschodni” 1991 z. 2 s. 260; Trojanowiczowa Z., Sybir romantyków, Kr. 1992; – Bogusławski J., Wspomnienia Sybiraka, „Nowa Reforma” 1896 nr 282; Gercen A. L, Sobranie sočinenij…, Moskva 1959 XVI 109–13; Giller, Historia powstania, III 496–7; tenże, Lista wygnańców polskich do roku 1860, w: Album Muzeum Narodowego w Rapperswyll, P. 1872 s. 429; tenże, Opisanie Zabajkalskiej Krainy w Syberii, Lipsk 1867 I 104, 196–8, II 13, 21, 173; tenże, Z wygnania, Lw. 1870 II 25; [Iwanowski E.], Wspomnienia narodowe przez Eus[tachego] Helleniusza, Paryż 1861 s. 391; Jewsiewicki W., Na syberyjskim zesłaniu, W. 1959; Knoll F., Pamiętniki z Syberii, „Goniec Wpol.” 1883 i odb. (Wyd. 2, 1893); Krasiński Z., Listy do Cieszkowskiego, Jaroszyńskiego, Trentowskiego, W. 1988 I; tenże, Listy do różnych adresatów, W. 1991 II; Piotrowski R., Pamiętnik pobytu na Syberii, P. 1861 II 182, 320; Političeskaja ssyl’ka v Sibiri, Nerčinskaja katorga, Pod red. L. M. Goriuškina, Novosibirsk 1993 I 51, 53; Tołstoj L., Opowieści i opowiadania, w: Dzieła, Kr. 1957 XIV 254–5; Wolicki K., Wspomnienia z czasów pobytu w cytadeli warszawskiej i na Syberii, Lw. 1876 s. 174–5, 177, 180; Wrotnowski F., Powstanie na Wołyniu, Podolu i Ukrainie w r. 1831…, Lipsk 1875 s. 273–4; Zaleski B., Wygnańcy polscy w Orenburgu, „Roczn. Tow. Hist.-Liter. w Paryżu” 1867 s. 85; – „Le Constitutionnel” 1846 nr z 18 XII; „Dzien. Liter.” 1860 nr 82 s. 654–6, nr 84 s. 672, nr 85 s. 679–80, nr 86 s. 686–8; „Dzien. Narod.” 1844 nr 195, 293; „Republikanin” (Londyn) 1837 nr 5; – B. Czart.: rkp. 5660 (Piotrowski R., Martyre du Prieur Sierociński); Rossijskij gosudarstvennyj istoričeskij archiv w S. Pet.: zesp. 384 inw. 15 vol. 721 k. 1, vol. 202 k. 44, zesp. 1343 inw. 56 vol. 564 k. 87; Rossijskij gosudarstvennyj voenno-istoričeskij archiv w Moskwie: zesp. 801 inw. 65/5, 1837 r., vol. 5, cz. 1–15, inw. 109/86 vol. 11; – Mater. Red. PSB.: Materiały dostarczone przez Mirosławę z Sierocińskich Fabijanowską z Kr.
Wiktoria Śliwowska
Powyższy tekst różni się w pewnych szczegółach od biogramu opublikowanego pierwotnie w Polskim Słowniku Biograficznym. Jest to wersja zaktualizowana, uwzględniająca opublikowane w późniejszych tomach PSB poprawki i uzupełnienia.