Świerkiewicz (Świrkiewicz) Edward, pseud. i krypt.: Świerk, E. Świerk, E. S. (1808—1875), malarz, publicysta, aktor i reżyser teatralny, działacz społeczny.
Ur. 23 VII w Myślenicach, był synem Mateusza, pisarza miejskiego, i Katarzyny z domu Brantsch.
W r. akad. 1826/7 uczył się Ś. rysunku w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie u Józefa Peszki. Już w r. 1829 był określany jako malarz-miniaturzysta. Od 25 V t.r. służył w austriackim 56. pp, uzyskując stopnie: starszego szeregowego (18 XI 1830), kaprala (30 III 1831), sierżanta (1 XI t.r.), chorążego (1 IX 1834) i podporucznika (1 XI 1838). W tym okresie równocześnie malował; w r. 1836 jego obrazy «jako niezłe» oceniał niemiecki malarz F. Baudri. Z tego czasu pochodzi Portret księcia Gustawa von Wazy (1838), królewicza szwedzkiego służącego w armii austriackiej. Dn. 31 VIII 1840 wystąpił Ś. z armii, przypuszczalnie z powodu braku środków na kaucję, wymaganą od żeniących się wojskowych.
Najpóźniej w r. 1841 osiadł Ś. w Cieszynie; wskazuje na to sygnowana przez niego t.r. akwarela, przedstawiająca tamtejszego handlarza drewnem Karola Gorgoscha (Gorgosza). Utrzymywał się wyłącznie z malarstwa; z l. czterdziestych pochodzą jego obrazy: Carlsborn (ok. 1840), Nieznana kobieta (ok. 1845) i Tarcza strzelecka (ok. 1848) oraz portrety Schreinzerów: Karola i Aloizy ze Stuichów (oba 1844). W r. 1848 został delegatem Śląska Cieszyńskiego na Kongres Słowiański w Pradze, nie wiadomo jednak, czy wziął w nim udział. W powstałej w Cieszynie Gwardii Narodowej pełnił obowiązki komendanta kompanii. Zyskał uznanie jako portrecista. Z l. pięćdziesiątych pochodzą wizerunki: Leontyny Lang von Waldthurm (ok. 1850), Kobiety na tle Góry Zamkowej i woskarza Franciszka Fizi, (oba 1852), Antoniny z Bilowickich Fizi (1853), Nieznanego starszego mężczyzny (1854), Kobiety z dwiema córkami i Adolfa Zatcka (oba 1855) oraz cieśli Fryderyka Dittricha (1856). Malował również krajobrazy, m.in. Panoramę Ustronia (1855) i Widok młyna Tomanków w Ropicy, oraz dokumentował wydarzenia Wiosny Ludów w Cieszynie, m.in. Wymarsz Gwardii Cieszyńskiej ze strzelnicy (1851). Jego obraz Kazanie księdza Jerzego Prutka (do drugiej wojny światowej w Muz. w Cieszynie, obecnie znany z fot.), przedstawiał wszystkie cieszyńskie stroje ludowe i był cennym źródłem etnograficznym.
Ś. był w Cieszynie kierownikiem i jednym z głównych aktorów pierwszego polskiego amatorskiego zespołu teatralnego. Zainicjował on działalność 20 XII 1852, wystawiając sztukę Władysława Ludwika Anczyca „Chłopi arystokraci”, a Ś. grał w niej rolę Szczepanka. Zespół działał do r. 1854. Ś. podjął też współpracę z „Gwiazdką Cieszyńską”, wydawaną od r. 1851 przez Pawła Stalmacha, z którym się przyjaźnił. Na jej łamach opublikował anonimowo w r. 1853 powieść Jadwiga, o królowej Jadwidze (nr 9—25), a w r. 1855 „Wygnańców”, przekład powieści Sophie Cottin „Elisabeth ou les Exilés de Sibérie”, poświęconej losom Polaka na Syberii (nr 1—14) oraz nowele: Cymburga (o Wilhelmie Habsburgu i jego bracie Erneście Żelaznym) i Północ czyli walka ze strachami (nr 40—43). W r. 1856 ogłosił tam rymowany, częściowo napisany gwarą utwór Polok w Śląsku, lebo dwo wachtorze w jednej dziedzinie (nr 23—28).
Z czasem główną domeną twórczości Ś-a stało się malarstwo religijne. W l. pięćdziesiątych namalował na zlecenie cieszyńskiego kupca, Karola Bernacika, obraz św. Karol Boromeusz, umieszczony w kościele p. wezw. św. Rocha w Zamarskach koło Cieszyna; z tego okresu pochodzą Stacje drogi krzyżowej do kościoła p. wezw. św. Marii Magdaleny w Stonawie (obecnie w Czechach). Dla kościołów parafialnych powstały kolejne obrazy: w Zebrzydowicach dużych rozmiarów Chrystus Ukrzyżowany (1856), w Skalicy (obecnie Czechy) św. Barbara (1856) i w Marklowicach Dolnych (obecnie Czechy) Matka Boska z Dziecięciem (1860), a do kaplicy w Pruchnej (pow. cieszyński) św. Józef, św. Paweł i bł. Jan Sarkander (wszystkie 1867); w kościele p. wezw. św. Michała Archanioła w Goleszowie (pow. cieszyński) jego dziełem były malowidła na suficie (niezachowane). Namalował też obrazy do cieszyńskich kościołów p. wezw. Świętej Trójcy, św. Jerzego i Elżbietanek oraz kościołów w Cierlicku (obecnie Czechy) i Ogrodzonej (pow. cieszyński). Nadal uprawiał malarstwo portretowe, tworząc w l. sześćdziesiątych podobizny: Ferdynanda Kowarskiego (1860), ks. Michała Michałowicza (1862), Ottona Kowarskiego (1864), Karola Gorgoscha (1868) i Wiktora Pukalskiego (1869). Dzieła Ś-a cieszyły się uznaniem; pisano, że odznaczają się «harmonią w naturalnej postawie osób, w kolorycie, a osobliwie w szczęśliwym pochwyceniu perspektywy» („Gwiazdka Cieszyńska” 1867 nr 35).
Ś. był od grudnia 1861 jednym z pierwszych członków Czytelni Ludowej w Cieszynie; w styczniu r.n. zainaugurował w niej z Jerzym Cienciałą i Adamem Wałachem «zabawy muzykalno-deklamatorskie». W r. 1863 został kierownikiem Teatru Polskiego Amatorskiego utworzonego w Czytelni, dla którego wykonał kurtynę i malował kulisy. Wystąpił tam 31 XII 1867 jako sędzia w komedii „Stary mąż” Józefa Korzeniowskiego (prapremiera). Wybrany w grudniu 1865 do zarządu Czytelni, otrzymał też funkcję dyrektora Teatru; ponownego wyboru do zarządu w grudniu 1866 nie przyjął. „Gwiazdkę Cieszyńską” zasilał w l. 1859—73 pisanymi gwarą dialogami Jura i Jonek (czasem pod pseud.: Świerk lub E. S.), artykułami (m.in. Z nad Kisucy, 1862 nr 38) oraz przekładami z języka niemieckiego („Pogranicze czyli Order Włodzimierza”, 1866 nr 11—18). W r. szk. 1870/1 pracował jako nauczyciel rysunku w Höhere Mädchenschule w Cieszynie. W r. 1872 zagrał jeszcze rolę Szczepanka w „Chłopach arystokratach”, ale od t.r. spektakle w Teatrze Czytelni Ludowej reżyserował już Adam Habiński. Karol Miarka umieścił Ś-a w powieści Żłobek („Katolik” 1873 nr 2—4, wyd. osobne, Mikołów 1896). Ś. zmarł 31 III 1875 w Cieszynie, został pochowany na cmentarzu przy kościele p. wezw. św. Jerzego.
W zawartym prawdopodobnie ok. r. 1841 małżeństwie z Różą (Rozalią) z domu Stein, występującą w zespole teatralnym Czytelni Ludowej w Cieszynie, miał Ś. syna Bolesława Michała (1842 — po 1876), oficera w wojsku austriackim, mieszkającego na Węgrzech, i córkę Bronisławę Katarzynę (1846—1888), malarkę w Cieszynie, również aktorkę w zespole teatralnym Czytelni Ludowej. Prawnukiem Ś-a był Robert Swierkiewicz (1914—2002), malarz węgierski.
Obrazy Ś-a prezentowano w r. 1880 na wystawie zorganizowanej przez Tow. Rolnicze Księstwa Cieszyńskiego. Ś. uważany jest za jednego z lepszych polskich portrecistów XIX w. Jego dzieła znajdują się w muzeach: Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie, Historycznym w Bielsku-Białej, Zamkowym w Pszczynie i Ziemi Śląskiej w Opawie, a także w kościołach na Śląsku Cieszyńskim oraz w zbiorach prywatnych. Okazjonalnie pojawiają się w europejskim handlu antykwarycznym.
Autoportret w zbiorach prywatnych, przedr. w: „Zwrot” [Czeski Cieszyn] 1952 nr 2; Fot. w Muz. Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie; — Golec J., Bojda S., Słownik biograficzny ziemi cieszyńskiej, Cieszyn 1995 II (fot.), 1998 III (dot. córki, Bronisławy); Iwanek W., Słownik artystów na Śląsku Cieszyńskim, Bytom 1967; Śląski słown. biogr., II; — Kruczek L., Miniatury, płaskorzeźby i sylwetki XVI—XX wieku. Katalog zbiorów, Pszczyna 1987; — Brożek L., Edward Świerkiewicz (1808—1875) (w stulecie śmierci), „Kalendarz Beskidzki” R. 16: 1975; tenże, Edward Świerkiewicz — zapomniany malarz cieszyński, „Kuźnica” R. 3: 1937 nr 4 (26); tenże, O Edwardzie Świerkiewiczu zapomnianym malarzu i społeczniku cieszyńskim, „Zwrot” [Czeski Cieszyn] 1952 nr 2; Buława E., Pierwsi szermierze polskiego ruchu narodowego na Śląsku Cieszyńskim, Cieszyn 1997; Dyboski T., Pamiętnik Czytelni Ludowej w Cieszynie 1861—1911, Cieszyn 1912 s. 13; Galicz J., Edward Świerkiewicz, „Zaranie Śląskie” T. 12: 1936; tenże, Z minionych lat. Przyczynki do historii ruchu narodowego na Śląsku Cieszyńskim, Cieszyn 1937; Heller M., Paweł Stalmach na Zjeździe Słowiańskim w Pradze (czerwiec 1848 r.), „Pam. Cieszyński” T. 3: 1991; Homola I., „Tygodnik Cieszyński” i „Gwiazdka Cieszyńska” pod redakcją Pawła Stalmacha 1848—1887, Kat.—Kr. 1968 s. 27, 53—4, 57, 59, 61; Janota R., Geschichte des k. und k. Infanterie-Regimentes Graf Daun, Teschen 1889 nr 56 s. 436; [Karger W.] W. K., Wystawa Edwarda Świerkiewicza, „Zaranie Śląskie” R. 11: 1935 z. 3; Katalog zabytków sztuki w Pol., VI z. 3 (dot. córki, Bronisławy); Klimešová E., Polská silesiaka v uměleckohistorických sbírkách Slezského Muzea v Opavě, „Roczn. Sztuki Śląskiej” T. 2: 1963; Król J., Polski „ spisek” w Cieszynie w 1868 roku, „Roczn. Cieszyński” T. 4/5: 1983; Londzin J., Kościoły drewniane na Śląsku Cieszyńskim, Cieszyn 1932 s. 324, 391; Miękina L., Znów minie wiek… Antologia literatury nadolziańskiej, Cieszyn 2001; Mlčák L., Příspěvky k topografii malířství 19. století na Moravě a ve Slezsku, „Vlastivědný věstník moravský” T. 34: 1982; Ogrodziński W., Dzieje piśmiennictwa śląskiego, Oprac. L. Brożek, Z. Hierowski, Kat. 1965; Orszulik B., Polskie życie teatralne na Śląsku Cieszyńskim i pograniczu morawskim w l. 1852—1918, Wr. 1980 I (żona jako Antonina Świerkiewiczowa); Owczarzy W., Marklowicki kościółek, „Zwrot” [Czeski Cieszyn] 2008 nr 1; Wisłocki W. T., Kongres słowiański w r. 1848 i sprawa polska, Lw. 1927; — Gierse L., Das Salzburger Tagebuch des Malers Friedrich Baudri aus dem Jahre 1836, „Mitteilungen der Gesellschaft für Salzburger Landeskunde” R. 117: 1977 s. 289, 295—6; Korespondencja Pawła Stalmacha, Oprac. I. Homola, L. Brożek, Wr. 1969; Kubisz J., Pamiętnik starego nauczyciela, Cieszyn 1928 s. 206; Mater. do dziej. ASP, I; Militär-Schematismus des österreichischen Kaiserthums, Wien 1837 s. 215, 1839 s. 215, 1840 s. 215; Program des Ersten Staats-Gymnasiums in Teschen 1870/1 s. 94; Slovanský sjezd v Praze 1848: sbírka dokumentů, Wyd. Z. V. Tobolka, V. Žáček, Praha 1958 I; Sprawozdanie wydziału Czytelni Ludowej w Cieszynie, 1868 s. 3, 1871 s. 4; [Stalmach P.], Pamiętniki Pawła Stalmacha, w: Grim E., Paweł Stalmach. Jego życie i działalność w świetle prawdy, Cieszyn 1910 s. 281; — „Fremden-Blatt” 1872 nr 41 (dot. syna, Bolesława); „Gwiazdka Cieszyńska” 1856 nr 47, 1861 nr 52, 1862 nr 3, 6, 38, 48, 1867 nr 1, 4, 1872 nr 47, 1875 nr 14, 1880 nr 44 (dot. córki, Bronisławy); „Militär Zeitung” 1865 nr 35, 1876 nr 45 (oba dot. syna, Bolesława); „Neues Fremden-Blatt” 1872 nr 25 (dot. syna, Bolesława); „Silesia” [Cieszyn] 1888 nr 22, 24 (dot. córki, Bronisławy); „Wiek” 1880 nr 59; — Österreichische Staatsarchiv w Wiedniu: Kriegsarchiv, Grundbuchblätter, Infanterie-Regiment 56, Karton 3641 kl. II z. I nr 75; Parafia rzymskokatol. p. wezw. św. Marii Magdaleny w Cieszynie: Metryki chrztów, t. 18 A, Cieszyn, s. 107 (dot. syna, Bolesława), Górne Przedmieście, s. 81 (dot. córki, Bronisławy), Metryki zgonów, t. 8 A, Górne Przedmieście, s. 14, t. 9 A, Cieszyn, s. 13 (dot. córki, Bronisławy); — Mater. Red. PSB: Wydruki ze stron internetowych (www.artinfo.pl/publikacje/artinformacje/nareszcie/, familysearch.org/ ark:/61903/1:1:X89X-CRX, galeriasavaria.hu/muveszek/id.-swierkiewicz-robert/, dot. prawnuka Roberta); — Informacje Przemysława Lisowskiego z Kr. na podstawie kwerendy w parafii rzymskokatol. p. wezw. Narodzenia NMP w Myślenicach (Libri Natorum, t. XVII s. 77 nr 23) i Tomasza Szybistego z Kr. (wykaz obrazów Ś-a w Muz. Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie).
Michael Morys-Twarowski