Karnkowski Jan h. Junosza, zwany Polak (1428–1503), hetman zaciężnych, generalny starosta głogowski, kasztelan gnieźnieński, burgrabia krakowski. Był synem rajcy krakowskiego i rotmistrza królewskiego Jana z Druszny i Karnkowa w ziemi dobrzyńskiej, też zwanego Polakiem. Zapewne szereg lat spędził K. w Niemczech, wiadomo bowiem, że służył w wojsku cesarskim. Po powrocie do kraju był rotmistrzem obrony potocznej (pierwszy list przypowiedni otrzymał najpóźniej w r. 1478). Cieszył się opinią dobrego dowódcy, skoro w r. 1479 stanął na czele obrony potocznej, liczącej wtedy 1 200 piechoty i 1 000 jazdy. W r. 1485, jako hetman zaciężnych, wysłany został do Mołdawii z 3 000 jazdy w pomoc hospodarowi Stefanowi przeciwko Turkom i brał udział w zwycięskiej bitwie nad jeziorem Katlabugą (16 XI). Po powrocie z tej wyprawy K. przestał dowodzić obroną potoczną (w r. 1486 stanął na jej czele królewicz Jan Olbracht). W tym czasie K. piastował skromny urząd powiatowy skarbnika inowrocławskiego, ale współpraca z Olbrachtem pomogła mu w dalszej karierze. Był jednym z jego dowódców w walce z bratem Władysławem czeskim o tron węgierski, we wrześniu 1490 r. wraz z Piotrem Kmitą oblegał Koszyce. Gdy po przegranej wojnie Olbracht jako «supremus dux Silesiae» otrzymał od Władysława Jagiellończyka Księstwo Głogowskie (1491), mianował K-ego starostą generalnym tego księstwa.
Stanowisko K-ego było bardzo trudne z uwagi na opozycję mieszczan głogowskich, a także opór Węgrów i Czechów, niezadowolonych z tego, że Olbracht, wbrew układom z Władysławem, nie zwrócił mu Księstwa Głogowskiego po objęciu polskiego tronu (1492). Tylko zdecydowana postawa i konsekwentne postępowanie K-ego, na co skarżyli się Głogowianie (szczególnie mieszczanie pochodzenia niemieckiego), pozwoliły zabezpieczyć interesy Olbrachta. Z jego polecenia K. starał się również wpływać na bieg spraw politycznych w sąsiednich księstwach (Cieszyńskim, Raciborskim, Opawskim). Opierał się na miejscowym rycerstwie, co widać wyraźnie w wypadkach z r. 1493, kiedy to K. poparł interesy rycerstwa przeciw mieszczaństwu, które już w XIV w. posiadało prawo ogólnego sądownictwa; dzięki K-emu orzeczenie komisji królewskiej w tej sprawie wypadło na korzyść rycerstwa. W r. 1493 toczył się również spór o zwrot długów zaciągniętych przez rycerstwo i mieszczan u duchowieństwa, z oddaniem których zwlekano; wyrok komisji królewskiej nie zakończył sporu, ale doprowadził do chwilowej ugody. Kronikarze śląscy, a później historycy niemieccy ganią surowo postępowanie polskiego namiestnika w Głogowie, nazywając go «vir malus», a okres jego rządów «Schreckensregiment». Wydaje się jednak, że w ówczesnych skomplikowanych warunkach tylko osobiste mianowanie rajców miejskich w Głogowie, co było głównym powodem buntu mieszczan w marcu 1493 r., mogło gwarantować utrzymanie władzy polskiej.
K. nadal miał osobisty kontakt z królem Olbrachtem. Był przy nim w maju 1493 r. w Poznaniu na zjeździe z posłami państw obcych (Niemiec, Turcji, Tatarów, Wenecji, Czech) i uczestniczył w jego nieszczęśliwej wyprawie mołdawskiej z r. 1497. W r. 1498 brał K. udział w przygotowaniach do niedoszłej wyprawy przeciwko Turkom i Tatarom na Ruś. Znajdował się wówczas przy pospolitym ruszeniu wielkopolskim. Dowodem królewskiego zaufania są przyznane K-emu nadania ziemskie. W r. 1497 otrzymał wraz z braćmi, Janem i Stanisławem, dobra w Wielkopolsce, ziemi dobrzyńskiej i ziemi płockiej, 5 II 1498 r. w Księstwie Głogowskim. W t. r., gdy Olbracht zwrócił Władysławowi Księstwo Głogowskie, K., utraciwszy tam namiestnictwo, otrzymał w zamian bogate uposażenie: zamek i miasto Koło z przyległościami w Wielkopolsce oraz kasztelanię lędzką. Dn. 16 IV 1501 r. został K. burgrabią zamku krakowskiego.
W r. 1500 jako «hetman» stanął na czele wojsk zaciężnych werbowanych w Polsce przez w. ks. litewskiego Aleksandra do walki z Moskwą. Wspólnie z wojskami litewskimi, pod wodzą Stanisława Kieżgajły, K. brał udział w odsieczy Smoleńska i w działaniach pod Połockiem. Większych sukcesów jednak nie osiągnął, a gdy Aleksander zwlekał z wynagrodzeniem zaciężnych, a żołnierze plądrowali kraj (Miechowita), K. bardzo ostro wystąpił w ich obronie. W r. 1501 wojsko K-ego rozeszło się do domów. Dopiero w r. 1503 Aleksander zobowiązał się wypłacić K-emu 1 600 fl. tytułem żołdu i kosztów poniesionych w walkach pod Smoleńskiem. Jeszcze przed wyborem Aleksandra na króla polskiego K. wraz z niektórymi senatorami poręczył 10 VIII 1501 r. zobowiązanie podkanclerzego M. Drzewickiego, oskarżonego o defraudację, że tenże stawi się przed sądem sejmowym.
Za panowania Aleksandra K. nadal służył wśród królewskich dworzan. W r. 1501 otrzymał wraz ze swym bratankiem Janem, kanonikiem krakowskim, zapis 1500 fl. na cłach wodnych w Bobrownikach i Dobrzyniu. Dn. 7 X t. r. podpisał akt odnowienia unii polsko-litewskiej i jeszcze w t. r. uczestniczył w naradach toruńskich nad sprawą wielkiego mistrza krzyżackiego, który odmawiał złożenia Aleksandrowi hołdu. Dn. 3 II 1502 r. K. został kasztelanem gnieźnieńskim i prawdopodobnie w t. r. starostą międzyrzeckim. W t. r., wraz ze swym bratankiem, pożyczył królowi 4 000 fl. pod zastaw starostwa sanockiego.
W końcu lutego 1503 r. K. był u boku króla w Wilnie, skąd wyjechał z orędziem królewskim na sejm piotrkowski (12 III –2 IV). Wkrótce po tym sejmie (prawdopodobnie 7 VI) zmarł; 23 VI kasztelanię gnieźnieńską po nieżyjącym K-m otrzymał J. Latalski. K. pochowany został w Krakowie, w kościele Dominikanów (Św. Trójcy), gdzie w kaplicy Różańcowej bratanek ufundował mu nagrobek. K. dobry i doświadczony żołnierz, człowiek mocny i surowy, nie był ani wodzem, ani politykiem w większym stylu, pozostawał stale na usługach dworu królewskiego, był szczególnie oddany Olbrachtowi.
Enc. Wojsk., IV; Boniecki; Uruski; Żychliński, XVIII; Fedorowicz, Dostojnicy i urzędnicy; – Bazilevič K. V., Vnešnaja polityka russkogo centralizovannogo gosudarstva, Moskva 1952; Blaschke J., Geschichte der Stadt Glogau und des Glogauer Landes, Glogau 1913; Borzemski A., Siły zbrojne w wołoskiej wojnie Jana Olbrachta, Lw. 1928, Arch. Tow. Nauk. we Lw., V; Historia Śląska, I cz. 2; Kopera F., Pomniki Krakowa M. i S. Cerchów, Kr.–W. 1904 II 176; Nowogrodzki S., Rządy Zygmunta Jagiellończyka na Śląsku i Łużycach 1499–1506, Kr. 1937; Papée F., Aleksander Jagiellończyk, Kr. 1949; tenże, Jan Olbracht, Kr. 1936; tenże, Polska i Litwa na przełomie wieków średnich, Kr. 1903 I; tenże, Zagadnienie olbrachtowej wyprawy z 1497 r., „Kwart. Hist.” 1933; Spieralski Z., Geneza i początki hetmaństwa w Polsce, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1960 V 318–9; – Akta Aleksandra; Akta grodz. i ziem., II; Akta Unii; Bielski, Kronika, II; Cod. Pol., I; Cureus J., Gentis Silesiae annales, Wittenberg 1571; Kod. maz. (Lubomirskiego); Kromer M., De origine et rebus gestis Polonorum, Basilea 1568; Matthiaede Miechów, Chronicae Polonorum, Script. Rer. Pol., Kr. 1874 II; Matricularum summ., I–III; Starod. Prawa Pol. Pomn., II 943–4; Stryjkowski M., Kronika polska, litewska, żmódzka i wszystkiej Rusi, W. 1846 II; Teki Pawińskiego, I; Wapowski B., Kronika, Kr. 1874, Script. Rer. Pol., II; – AGAD: Rachunki Królewskie 28, k. 133v. i 31 k. 24 i 41v. (informacje Z. Spieralskiego).
Danuta Quirini Popławska